Lesbók Morgunblaðsins - 01.04.1973, Blaðsíða 7

un löngu eftir að uppsprettur
þjóðfélagsbyltinganna, sem
gengu í berhögg við kröfur
hans og listræna viðleitni, eru
þornaðar.
IV. DANSANDI FOKM
OG LITATÓNAR
Það var eins og að koma á
helgan stað að sjá mynd-
ir Bláu riddaranna, nei: ganga
að Skrifborði Hómers, skulum
við iheldur segja. Sem sagt:
ganga út i náttúruna, hitta
óbrotið alþýðufólk — og
gleyma fína fólkinu, sem má
ekki vera að því að lifa fyrir
tildri og tizku. Sem sagt: má
ekki vera að því að flifa fyrir
ails kyns hversdagsskvaldri.
Málrófsmanni er það mikil
freisting að nefna nokkur atr-
iði sýningarinnar; lofa öðrum
að taka þátt í gleði sinni, ganga
beint að 'því merkasta í fyrsta
herberginu: glerskápnum með
hinterglasmyndunum. Ganga að
rótunum, sem næra laufið í að-
alsalnum, þar sem íkómposi-
sjónir og impróvisasjónir
Kandinskys blasa við.
1 glerSkápunum eru mynd-
irnar, sem Bláu riddaram-
ir máluðu eftir glermyndunum
í Suður-Bæjern, annar skápur
inn einungis með myndum eft-
ir Kandinsky. Þær eru frá 1910,
1911, 1912, 1914. „Aufersteh-
ung“ frá 1912 minnir eitthvað
á leiðsögustef Pasternaks:
upprisuna. Frá 1910 er „Kvöld-
máltiðin", grænn skógur með
svörtum doppum vinstra meg-
in, blá Aipafjöll í baksýn með
nokkrum grænum trjám; iæri-
sveinarnir með hauskúpur
i stað andlita, punkta í stað
augna: dauðinn í nánd. Krist-
ur í bláum kyrtli útdeilir
brauði, hann einn með andlit:
lífið.
Kaþólsk alþýðulist í al-
gleymingi, en óhlutkenndar tii-
raunir Kandinskys á næstu
grösum, heimur i sköpun. „Ver-
öldin“, sem hann minnist svo
oft á, er að koma úr egginu.
Hér vex hún úr dauðanum:
pun'ktum og hálfóhlutkenndum
ásjónum þeirra sem óttast, vex
úr baráttu.
Hér er líka mynd af heilög-
um Georg, sem kemur við sögu
í einni höll Loðviks II, Neu-
sehwanstein i ölpunum, ekki
iangt frá Mumau; rautt fjall
og svo renna litimir saman.
1 glermyndunum eru tilraunir
afstraktiistar Kandinskys á
þessum árum sprottnar úr 'bæj-
erskri alþýðulist, 1914 eru
þessi áhrif horfin: við okkur
blasir glermynd frá þessu ári,
algjörlega óhlutkennd, litunum
aðeins hægt að lýsa með orð-
um úr tónlist, eins og Kand-
insky sjálfum var svo tamt.
Þessi mynd, eins og raunar
aðrar myndir Kandinskys,
minmir á vatnslitamyndir Nold-
es, sem við sáum á einni eftir-
minnilegustu listsýningu sem
haldin hefur verið í Reykja-
vik. Þá varð Reýkjavík heims-
borg i heilan mánuð: önnur
sýning á næstu grösum á mynd
um Munahs. Nolde var í nán-
um tengslum við Bláu riddar-
ana og lærði sýnilega margt af
Kandinsky sjálfum, ekki sázt í
vatnslitamyndum sem sýndar
voru heima. Muneh hélt áfram
að segja sína „sögu“.
1 hinum glerskápnum eru
hinterglasmymdin eftir Pranz
Marc. Ein myndanna er
af Henri Rosseau, máluð
á eins konar silfrað gler, lit-
irnir koma ekki í gegn, en eru
málaðir eins og með venjuleg-
um hætti á striga. Nafn Rosse-
aus er auðvitað ritað með
stórum klunnalegum, bamsleg-
um og rauðum stöfum.
Þegar gengið er um saiina,
sem geyma verk Bláu riddar-
anna, eru auðsæ áhrifin
frá ný-impressjónistunum og
expressjónistunium í elztu
myndunum, en þó eru þeir
nógu miklir listamenn til að
sýna ávaJIt einhver persónuleg
tilþrif, sem vekja athygli,
t.a.m. Gabriele Múnter (f. 1877
i Berlín, d. 1962 í Mumau), og
Alexej von Jawlensky
(1864—1941). Hinn síðar-
nefndi er raunar orðinn af-
straktmálari í mynd eins og
„Bænin“ og sumum and-
litsmyndum sínum, sem hljóta
að hafa verkað eins og hroll-
vekjur á aldamótamennina í
heimsborgunium. Múnter vikur
aldrei í neinum verulegum atr-
iðum frá tízkunni, en nær samt
sterkum persónulegum áhrif-
um, enda kröftugur og, þrátt
íyrir allt, sérstæður mál-
ari. Honum tekst að einfalda
myndimar, losna að verulegu
leyti undan áhrifum fyrir-
myndanna. Paul Klee tek-
ur þegar í upphafi þátt í þeirri
þróun, sem Kandinsky leiddi
til sigurs með markvissum til-
raunum sínum, sem þarna eru
sýndar. Marc og Macke féllu
áður en þeir náðu fullum
þroska. Haustið kom á miðju
sumri í lífi þeirra; þeir felldu
laufið í ragnarökum styrjald-
arinnar. Samt voru þeir mjög
persónulegir málarar og marg-
ar myndir þeirra eftirminnileg
ar, áfangi eins og „Ruhende
Pferde" eftir Franz Marc,
„Blaue Pferde", eða „Blár
hestur", einnig eftir Franz
Marc, enda segir Kandinsky á
einum stað að þeir hafi haft
sérstakt dálæti á þessum bláa
lit eins og kernur fram í nafni
samtaka þeirra. Þá má minna á
glermynd August Macke „St.
Georg“, eða „Heilagur Georg“,
„Promenade", 1913, eftir Aug-
ust Maoke, „Der graue See“,
1932, eftir GabrieJe Múnter og
skemmtilega útsýnismynd til
Alpanna frá 1934, einnig eftir
hann. 1 mynd Franz Marc
„Rehe im Schnee“, „Dádýr
í snjó“, er fyxirmyndin einnig
sótt í Alpalandslag: brún dá-
dýrin í rauðhvitum snjónum.
Hann hafði sérstakt dálæti á
dádýrum. Þá má geta mynda
KandinSkys úr sama umhverfi
eins og „Járnbraut í Murnau“:
eða „Eisenbahn bei Mumau“.
Við sjáum járnibrautina í þess-
um friðsæla bæ, það mótar fyr
ir húsum og himni. Símastaur-
arnir sjást greinilega í þessu
annars hálfafstrakta landslagi
og blár skugginn frá járnbraut
inni. Útlínur hennar hverfa
inn í landslagið, og þótt litirn-
ir séu aðrir, á þessi mynd eitt-
hvað skylt við tilraunir Gabri-
ele Múnter, sem hefur haft
mikil áhrif á ýmsa eftirminni-
lega málara sáðustu ára, t.d.
Mikines, sem nú er um sjötugt
og heldur heilsulaus, en mynd-
ir hans eru við þeim mun betri
heilsu. Án Gabriele Múnter
væri málari á borð við Mikines
óhugsandi. Og nökkrir íslenzk-
ir málarar einnig.
Þá hefur Kandinsky einnig
málað mynd, sem hann nefnir
„Kirche in Murnau“, „Kirkja
í Murnau", sem minnir á aðra
mynd hans frá sömu borg
„Grúngasse in Mumau" frá
1909. Og svo má nefna mynd
Kandinskys: „Murnau", þar
sem fyrirmyndin leysist upp í
óhlutkennda.afstraktsjón. Það
er fremur létt yfir þess-
um myndum Kandinskys frá
Murnau, nema járnbrautar-
myndinni „Eisenbahn bei
Murnau", 1909. Og þó eru
aOlir litir bjartir í þeirri mynd,
nema svört járnbrautin og
Skuggi hennar.
Og þá erum við komin aftur
að kompósisjónum og improvi-
sasjónum Kandinskys, sem
hann nefndi gjarna: „róman-
tískt landslag" eða „draum-
kennd improvisation“; allt
óhlutkennd málverk varðveitt
í ýmsum söfnum, Múnchen,
París, New York og Lenin-
grað, að sjálfsögðu. Loks má
geta iþess til gamans, að Jaw-
lensky neifndi andlitsmynd-
ir sínar nöfnum eins og: „Ab-
strakter Kopf“ og segir það
sína sögu. Af slikum nöfnum
má sjá hvert hugurinn stefndi.
Myndir Marc og Macke eni
ekki sízt eftirminnilegar, þó að
þeir hafi kvatt þennan heim
ungir að árum. Þeir gerðu báð-
ir afstrakt glermyndir og sýna
þær ekki sázt hve bæj-
ersk bændamenning auð-
veldaði Bláu riddurunum — og
þá ekki sízt Kandinsky — að
finna nýjar áður ókunnar leið
ir í myndlist.
Kandinsky er að fást við
„bæjerskú’ glermyndirnar sin-
ar, þegar hann áræðir að mála
fyrstu stóru afstraktmyndimar
á árunum 1911—‘14. Þessi mál-
verk eru varðveitt í sérstökum
sal í safni Bláu riddaranna í
Múnchen. Þau eru öll undir
gleri og leiða hugann að gler-
myndum Kandinskys. Nú fá
myndir hans ný nöfn. Það er
fögnuður, óbeizluð gleði i nöfn
unum, hvað þá myndunum:
„Improvisation", „Komposi-
tion“, „Studie zu Komposition".
XXX
Á árunum 1911—‘12 eru
myndir Kandinskys oft á mörk
um hlutkenndrar og óhlut-
kenndrar listar, eins og minnzt
hefur verið á, en fyrirmyndirn-
ar eru að mestu horfnar: onynd
irnar eru sem sagt afstrakt
eins og sðlarlagið i Moskvu. 1
komposisjónunum er meiri
gleði en barátta, þær eru músik.
Til gamans má skjóta því hér
inn í (af því þetta er ekki lista
saga eða prófritgerð), að Haf-
steinn miði'll sagði mér eitt
sinn, að hann hefði aldrei séð
aðra eins litadýrð og yfir Þjóð-
leikhúsinu við Hverfisgötu.
Hann átti þar leið um og þá
stigu þessir ólýsanlegu og
ógleymanlegu litatónar upp úr
Þjóðleikhúsinu og dönsuðu i
gleði sinni og fögnuði á himn-
inum yfir húsinu. Hafsteinn
spurðist fyrir um, hvað fram
færi í leikhúsinu. Það er ver-
ið að leika verk eftir
Jón Leifs, var honum sagt.
Þannig getur tónlistin breytzt
í liti og form. Kandinsky veit,
eða hafði það á tilfinningunni,
að bilið milii tóna og lita er
harla mjótt, á sama hátt
og munurinn á töluðu máli og
tónlist er oft og tíðum lítill sem
enginn, einkum í ljóðum. Og
hann vill mjókka þetta bii enn;
breyta litum í tóna. Og þama
hljóma litirnir í verkum hans,
formin dansa af gleði og fögn-
uði, ekki ðbeizluðum, því að
Kandinsky vann áva'llt með
ákveðið takmark í huga, en
fögnuði samt. „Fyrirmyndirn-
ar“ leysast upp eins og veru-
leikinn í draumum og ævintýr-
um.
XXX
Ný öld er hafin í sögunni.
öld nýrrar hugsunar nýrra við
horfa: sprottin úr and-
stæðu sinni, auðvitað: ka-
þólskri trúarlist bændafólks í
Bæjern og Rússlandi og til-
raunum samtímamanna í stór-
borgum eins og Panís; stöðnuð
heimslist eins og í Wieskirkju
og 'hræringar samtímans leita
sér að nýjum sameiginlegum far
vegi. Og finna hann.
Nú á þessi farvegur sér
fjölbreytt landslag að næsta
nágrenni: hann er ekki aðeins
vatnslaust gljúfur. Hann á sér
mikið vatn, margar kvislar og
magnaðar þverár.
Þó að Kandinsky hafi málað
í stil ný-impressjónista og ex-
pressjónistanna um og upp úr
aldamótunum, eru myndim-
air hans alltaf persónulegar,
jafnvel sérstæðar. Málverk-
in úr ferðalögum hans glitr-
andi pærlur. Leit hans var ekki
flótti frá kunnáttuleysi eða
vangetu, 'þvert á móti byggð á
einstökum hæfileikum, þrosk-
uðu viðhorfi, frábærum gáfum
og einstæðri greind.
XXX
í myndum Bláu rlddaranna
rebumst við sýknt og heilagt á
fyrirmyndir og éhrif frá Bæj-
ern og má bæta þessum dæm-
um við: Múnter málar konu
sína 4 Alpalandslagi, önn-
ur mynd frá 1902 heitir: „Bei
Starnberg", enn önnur: „Russ-
enhaus in Murnau", máluð
1931. Jawiensky málar:
„Sommerabend in Murnau"
1908, blátt Alpakvöld. Lands-
lagið, fyrirmyndin, sækir á þá.
Auk þeirra mynda sem fyrr
eru nefndar eftir Kandinsky
má nefna „Herbstudie bei
Oberau", hann málaði Murnau
úr öllum áttum og eftirminni-
leg er mynd hans „Fackelzug“
eða „Blysför" frá 1909 sem
minnti mig á blysför bændanna
i Unterammergau, sem fyrr er
getið. 1 þessari eftirminnilegu
mynd er Kandinsky að brjót-
ast út úr skelinni, kjarninn að
koma í Ijós: en maðurinn
á hestinum sést, ef vel er að
gáð og kyndlamir; fólkið, gul-
ir og rauðir kyndlar, allt ieys-
ist þetta upp í myrkrinu: strigi,
litaspjald.
Og allt stefnir að einu marki:
markvisst unnið að því að
kljúfa atómið, leita að dýpstu
rökum. Himinninn er óhlut-
kenndur, djúpur, blár eða
svartur, myndlaus. Svo koma
stjörnur, tungl, sól og ský í
heimsókn. Það er annað mál.
En ekfcert lýsir eilífðinni jafn-
vel og þessi óhlutkenndi him-
inn; þetta óendanlega tóm milli
okkar — og hvers? Hlutfallið
milli lífs og dauða, kahaði
Gunnlaugur Scheving myndlist
spænsku meistaranna 1).
XXX
Sem sagt: myndir Kand-
inskys voru engin tilvilj-
un, eins og stundum er reynt
að halda fram, engin bylting,
heldur óhjákvæmileg þróun.
Flemming fann pensilínið óvart,
en af því hann 'leitaði þess.
Uppgötvun hans var engin til-
viljun, heldur árangur leitar.
Þannig kom list Kand-
inskys einnig inn í þessa leit-
andi veröld — og færði heimin
um nýtt „lyf“, endurnýjaði
hann, læknaði margvislegar
meinsemdir eldri listar. Verk
hans voru áhrifamikil í barátt-
unni við alls kyns sýkla stöðn-
unar, þröngsýni og ófrjórrar
hugsunar.
Kandinsky gaf listinni ný
fyrinheit, óendanlega mögu-
leika. En hann krafðist þess
umfram allt að leitinni væri
haldið áfram. Eins konar trú-
arbrögð. Og engin furða, þótt
upphafsmaður þeirrar nýju
veraldar, sem spratt úr leit
Bláu riddaranna, hafi verið í
hópi trúuðustu listamanna sins
tíma, eins og fram kemur af
skrifum hans sjálfs. Þar var
hann jafn óhræddur og hik-
laus og í list sinni, þótt efnis-
hyggja og darwinismi væru
mjög í tízku.
Leitin umfram allt. Og upp-
risan.
XXX
Kandinsky merkir myndir
sinar fyrst með litlu rauðu K-i,
en siðan eins og á stórri mynd
frá 1940, „Parties diverses" er
K-ið orðið svart. Og nú
er dauðinn á næstu grösum, en
hann er ekki í þessari síðast-
nefndu mynd nema síður sé,
þessari sérkennllegu og áhrlfa-
miklu mynd, sem bendir fram,
en ekki aftur: það er popp i
henni! Enn einn áfangi á leið,
sem enginn sér fyrir. Og ég
sem hafði ailtaf haldið eins og
Salvador Dali, að hann væri
upphafsmaður að poppi.
En hann er ekki verri fyrir
að hafa lært eitthvað af Kand-
insky, þessi burðarás nútima-
myndlistar, sem virðist nú eiga
meira erindi við æskuna en
nokkur annar myndlistarmað-
ur. Daliismi er brýnt umhugs-
unarefni nú um stundir.
XXX
Á leið sem enginn sér fyrir,
sagðd ég. Leiðin inn í amtómið,
þangað sem efnisheimurinn
leysist upp, tónar verða að lit-
um, litir að tónum, Ijóð að mál-
verfcum, málverk að Ijóð-
um, veruleiki að draumi,
draumur eini veruleikinn, æv-
intýrið hversdagslegur við-
burður, hversdagsleikinn æv-
intýri. Og umfram allt: efnis-
heimurinn er ekki alltaf eins
og við sjáum hann. Af 'heims-
bókmenntum vitum við, að
vindmylla þarf ekki alltaf að
vera vindmylla. Hún getur ver-
ið sjá'lfur dauðinn. Persónuleg
skynjun, reynsla sem flest-
ir hafa íarið á mis við. Dauð-
inn er kannski eina lifið: frá
draumi til draums. Þannig er
þessi leit Kandinskys og félaga
hans, eins og öll góð list um-
fram ailt tilraun — til að sigr-
ast á dauðanum; skora tímann
1) Sbr. samtal mitt við Gunn-
laug Scheving 4 Helgafelli.
0