Lesbók Morgunblaðsins - 01.04.1973, Blaðsíða 5

Sagði afstraktmálarinn, barn
ið tsleifur Konráðsson, sem
hafði séð tröU og lifað í æv-
intýri, sem enginn þekkir nema
hann.
Afstraktveröild ísleifs Kor-
ráðssonar.
XXX
Fyrstu afstraktmyndir Kan-
dinskys, eins og við notum það
orð nú, voru vatnslitamyndir:
„Landschaft mit Turm“ frá
1909: rússneskt þunglyndi,
bæjerskt landslag; dökkur blár
himinn, græn tré, gulur akur,
jú líklega akur, kannski rúss-
neskur, turninn sést; við horf-
um á þessa mynd, sjáum bók-
staflega hvernig heimslist-
in hverfur inn í óhlutkennd-
an afstraJktheim þessarar
nýju veraldar. Og nú hefur
þessi óhlutkenndi heimur ver-
ið sterkasti þáttur veruleika
okkar um 60 ára skeið og
verður ávallt, fynst Kandinsky
steig sporið til fulls.
Franz Marc vann með Kan-
dinsky í Murnau að almanaki
„Der Blaue Reiter“. Úr því
samstarfi spratt sýning Bláu
riddaranna. Þeir gáfu almanak-
ið út 1912 og hugðust gefa það
út sem ársrit, en það fórst fyr-
ir. Aftur á móti var sýning
þeirra haldin í Miinchen í des-
emlber 1911, þá var Kandinsky
háMfimmtugur, fæddur í
Moskvu 1866.
Kandinsky hefur sagt frá
því í minningarorðum sínum
um Franz Marc, 19Ju, að eig-
andi sýningarsalarins í Mtin-
chen þar sem Bláu riddararn-
ir sýndu verk sin fyrsta sinn,
hafi 'kvartað yfir því, að hann
hafi þurft eftir hvern einasta
sýningardag að þvo \málverkin
og láta þau þoma yfir nóttina,
því að gestir hafi spýtt á þau:
„Þetta voru erfiðir tímar, en
hetjulegir," segir Kandinsky.
„Við máluðum, públikum
hrækti. Nú málum við og públi
kum segir: Þetta er laglegt
(húbsch).“
f sýningarskrá Bláu riddar-
anna skrifar Kandinsky inn-
gangsorð dagsett í Murnau
sama árið og hann gerði fyrstu
óhlutkenndu mynd sögunn-
ar „Das erste abstrakte
Aquarell", og segir:
„Á óákveðnum stundum
sprettur verkið og vex inn í
veröldina, úr uppsprettu sem
oss er í dag lokuð, en vér get-
um ekki forðazt.
Kaldir útreikningar, skipu-
lagsleysi, stökkvandi 'hlett-
ir, reikningslega rétt uppbygg-
ing (augtjós eða falin), æpandi
teikning, tillitslaus — vinna,
'hátið liitanna, fiðluipíanissímó
þessa sömu, stóru, rólegu,
vaggandi, kljúfandi flata.
Er þetta ekki myndin?
Er þetta ekki lausnin ?
XXX
Liðandi, leitandi, kvaldar
sálir með djúpum rispum af
völdum árekstrar milli þess
andlega og efnislega, hins
bundna. Hið lifandi hinn-
ar „dauðu“ náttúru. Huggunin
í birtingu veraldar — fyrir ut-
an, fyrir innan. Grunur gleð-
innar í kallinu. Málið frá
leyndardóminum gegnum leynd
ardóminn.
Er þetta ðkki innihaldið?
Er þetta ekki meðvitað
eða ómeðvitað markmið hinnar
íþyngjandi sköpunarþarfar?
XXX
Leitt fyrir þann, sem hefur
vald til að leggja iistinni nauð
syn'Ieg orð í munn og gerir það
ekki,
leitt fyrir þann, sem snýr
sálareyra sínu frá munni list-
arinnar.
Manneskja talar til mann-
eskju á yfirmannlegan hátt —
með tungu listarinnar.
Kandinsíky.
Murnau (Oberbayern) August,
1910.“
En Kandinsky er betur
Skrifandi heldur en þessi for-
máli gefur hugmynd um. Stíll-
inn á honum er stíll hinnar
nýju óhiutkenndu myndlistar.
Ég efast raunar um, að nokk-
ur hafi skrifað eins vel um
máiara'list, forsendur henn-
ar og marfcmið en einmitt Kan-
dinsky, t.a.m. í „Rúckblick",
1913: „Horft um öxl“. Hann
skrifaði einnig: „Úber das
Geistige in der Kunst“, 1911,
og löngu siðar „Punkt und
Linie zu Flache", 1926, þar sem
hann segir m.a.: Nútímalist get-
ur aðeins fæðzt þar sem bend-
ing verður að tákni. Hann seg-
ir einnig, að listin yfir höfuð
og ekki sízt nýir Iknaftar séu
of veifcir þættir gagnvart nátt-
úrunni og — ennfremur, að
tvennt hafi einfcum haft áhrif
á líf hans og „gróf sig inn i
merg og bein“: sýning
impressjónistanna í Moskvu
1895, sérstaklega „Heysáta"
Monets og uppfærsla á Lohen-
grin Wagners. Hann segir að í
prógramminu hafi verið fullyrt
að myndin væri af heysátu, en
hann 'hafi ekki getað séð hana,
og því hafi þessi „fyrirmynd-
arlausa“ mynd verið nán-
ast óþolandi. „Ég sá óljóst, að
það vantaði fyrirmyndina í mál
verkið," segir hann. Og enn-
fremur: „Ég hafði liítinn áhuga
á 'ljós- og loftvandamálum im-
pressjónistanna . . . Mér virt-
ist al'ltaf, að umræður um þetta
vandamál ættu ekkert skylt við
málaralist.“ Kandinsky kunni
ekki að meta áihuga impressjón
istanna á ljósi og birtu,
en hann bætir við: að djúpt
innra með honum hafi vaknað
veikar efasemdir um gildi fyr-
irmyndanna fyrir málaralist,
þegar hann sá „Heysátu" Mon-
ets 1). Þá segir hann að Lo-
hengrin Wagners hafi gert þá
Moskvu sem hann þekkti að
veruleika. „Ég sá alla litina
mína í anda, þeir blöstu við
augum mínum ... Ég þorði efcki
að segja, að hijómllist Wagners
hefði málað „andartak mitt“.
En mér varð alveg ljóst, að list
in er yfirieitt sterkari en mér
virtist, og jafinframt, að mál-
verkið getur þróað svip-
aða krafta og hljómlLstin. Að
geta efcki uppgötvað þá eða að-
eins að reyna það, var mér enn
biturri reynsla.
Ég fann að ég var enn ekki
nógu sterkur til að gera Skyldu
mína og láta undan freisting-
unni. Vísindalegur viðburð-
ur ruddi í einni svipan öllum
hindrunum úr vegi. Það var
þegar atómið var klöfið.
Kjarnaupplausnin var í mínum
augum hið sama og að leysa
upp allan heiminn. Aht í einu
molnaði sterkasti múrinn. Allt
varð óöruggt, ráðvillt og óljóst.
Mig hefði ekki undrað, þótt
steinninn hefði 'bráðnað fyrir
augum minum, leystst upp og
orðið ósýnilegur. Mér virtust
öll visindi eyðilögð, mikil-
vægasti grundvöllurinn var
blekkingin eiin, viha lærðra
manna, sem byggðu ekki sín
guðdómlegiu hús í anda ljóss-
ins, lögðu stein á stein ofan
hægt og rólega, heldur þreif-
uðu sig áfram treystandi
á gæfu og heiðarleika, og villt-
ust á fyrirmyndum.“
XXX
Kandinsky lifcir oft litum og
átökum i myndJist við tónlist
og notar gjama tónlistarorð til
að tjá hugsanir sinar og við-
horf í myndlist: píanissímó,
1) Monet hafði þó varðað veg-
iinn, sbr. andlit konumyndar
hans í Glyptótekinu í Kaup-
mannahöfn.
largó, komx>osisjón . . . „Að
reika um með litakassann með
veiðimannstilfinningu í hjart-
anu var ekki sama ábyrgðar-
tiifinningin og að mála mynd-
ir. Jafnvel orðið eitt (komposi-
sjón) hafði sömu áhrif á mig og
bæn. Það fýUti mlg lotningu."
Og hann lofaði sjálfum sér
því, að mála „kompósi-
sjón“. Smám saman losnaði
hann úr fjötrunum. „Ég hugs-
aði lítið um hús og tré en
strauk með penslinum lítil
strik og málaði bletti á strig-
ann og lét hann syngja eins
hátt og ég hafði fcrafta tU.“ Og
ennfremur: „Rússnesku gagn
rýnendurnir (sem næstum áin
undantekninga hæddu mig . . .)
þóttust sjá áð ég væri búinn
að vera vegna áihrifa af Mún-
chenlistinni . . . Þá skildi ég
fyrsta sinn hve rangtega, þekk-
ingarlaust og óvingjarnlega
flestir gagnrýnendur ganga til
verks. Þetta skýrir Mka
afskiptaleysi skynsömustu
listamanna gagnvart hörðustu
gagnrýni." Þess má einnig geta,
að gagmrýnendurnir 1 Mún-
dhen slógu á svipaða strengi,
með fáum undantekningum, og
réðust harkalega á verk Kand-
inskys, 'bætir hann við í skýr-
ingum sínum.
Hér er ekki úr vegi, að bæta
við því, sem Gottfried Benn
segir I fyrrnefndum fyrirlestri:
„Nýtt ljóð er höfundinum al-
veg það sama og að temja ljón.
Og gagnrýnandanum alveg það
sama og að standa augliti til
auglitis'við ljón, en hann sér
bara asna.“
XXX
Kandinsky var lögfræðingur
eins og Tómas og sérfræðingur
í efnahagsmálum og þjóðhátta-
fræðum og sem slikur var hann
sendur opinberra erinda til
Síberíu. Fullu nafni hét hann
Vassily Kandinsky. 1 Siberíu