Lesbók Morgunblaðsins - 01.04.1973, Blaðsíða 3

ið sagt, að það muni standa til
enda veraldar, íyrst það hef-
ur staðið svo lengi.
Zwink jók orðstír sinn með
því að gera svo fagrar pappírs-
jötur (Papirkrippen) að eins-
dæmi er. Ein slík jata er varð-
veitt í þjóðlistarsafninu i Ob-
erammergau. Þar má enn
þekkja milda liti hans á Maríu,
Jósep, Jesúbarninu og engl
unum. Pappírsjöturnar voru
ódýrari en útskornar jötur og
þvi gat margur bóndinn keypt
þær handa 'börnum sínum, þótt
hann hefði ekki efni á að fá
sér útskorið jólafólk. En eng-
in kirkja var svo fátæk, að hún
ætti ekki „jötu“ úr tré. Raun-
ar eru kirkjurnar allar
ein slík jata, ef að er gáð.
Ekki er heldur hægt að stela
siðum og venjum fólksins. Trú-
in á sterkar rætur. 1 hennar
gamla jarðvegi standa raunar
allar rætur þessa fólks, hvorki
meira né minna. Og enn er þar
nægur jarðvegur fyrir nýtt líf,
næring nýjum frjóöngum, eins
og dæmin sýna.
XXX
1 ma'i 1777 lagði eldur sex-
tíu og eitt hús í Unterammer-
gau i rúst og í marz 1836 41
hús: bæi bændanna, gripaihús,
hlöður. Kirkjuvígsludaginn,
14. október, safnast bændur og
bændasynir saman upp úr
kvöldmat við litla ráðhús-
ið með kyndla í höndum, allir
í bæjerskum þjóðbúningum:
þeir eru með alpahatta á höfði
í hvítum skyrtum og 'halda
uppi um sig buxunum með fag-
urlega útsaumuðum axlabönd-
um sem draga augað að sér.
Þarna má sjá fjárhirði bæjar-
ins (Der Hirt) með rautt
skegg, eða eigum við heldur að
segja: rauðan skóg þess-
ara fjalla í andlitinu. Það er
létt yfir honum eins og land-
inu í kring, þrátt fyrir alvöru
þessarar stundar.
Þeir ganga eftir þungbúnum
þorpsgötum þessa vinalega
sveitabæjar, stanza á vissum
stöðum og syngja alltaf sömu
erindin á sömu stöðunum ár eft
ir ár, öld eftir öld. Fultorðinn
bóndi í svörtum kufli og með
eins konar atgeir í ann-
arri hendi, en ljósker í hinni,
hefur forystu fyrir þess-
um hópi og er forsöngvarinn.
Hann táknar næturverðina,
sem fyrstir urðu eidanna var-
ir á sínum tima. Bóndasonur
heldur á mynd af heilögum
Flóvían með fötu og hell-
ir vatni á eld: verndardýrling-
ur gegn eldi. Fyrst syngja þeir
varnarljóð á illskiljanlegri bæj-
ersku, mjög fagurt, siðan bæna-
vers og sálm og loks er stað-
næmzt fyrir firaman kirkjuna,
sem helguð er heilögum Niku-
lási, þar sem garnli presturinn
biður fyrir látnu bændafólki,
fer með faðirvorið og mann-
fjöldinn tekur undir, því hér
eru menn óhræddir að
krjúpa i auðmýkt og biðja upp
hátt; nánast hvert mannsbarn
í þorpinu er hér saman komið,
auk margra ókunnugra. Við
kirkjuna er sunginn gam-
all hersöngur, svo er haldið
áfram, hópurinn þynnist og
söngurinn deyr út eins .og eld-
urinn.___________
Sjaldan hef ég verið viðstadd
ur eftirminnilegri athöfn og
enn sé ég kyndlana og heyri
bænir þeirra sem hér lifðu
fyrr á öldum, sé hús þeirra
brenna upp á myrkrinu eins og
kyndla. Og lífið deyr út með
söngnum, samt ómar það enn í
eyrum. Til að leggja áherzlu á
tákn athafnarinnar og tilgang,
logar stór kross á skógivöxn-
um fjallstindinum ofan við
þorþið.
Á spjaldinu með heilögum
Flóvían er m.a. á bæjerskri
mállýzku minnzt á eldinn sem
lagði „41 Hauser und 2 Stadeln
in Asehe“. Ég spurði feiminn
og tálgaðan bónda, sem
var eins og tréskurðarmynd í
framan, hvað Stadeln merkti,
vildi vera viss í minni sök.
Hafði að vísu sett orðið 'í sam-
band við stall á íslen2Íku, en
það gat varla verið nákvæm
þýðing. Bóndinn virti mig fyrir
sér og það var eiras og hann
kenndi í brjósti um mig. Hann
sagði ekkert, hefur líklega
haldið ég væri Prússi. Hann
þekkir engan annan heim en
þann, sem mátti grilla í vegna
kyndlanna, þetta ævintýri und
ir krossinum. Án þess að svara
spurningu minni, sagði hann
með talsverðu bæjersku stolti,
um leið og hann smaug fram-
hjá mér til að syngja:' „Til að
skilja verður þú að læra bæj-
ersku!“ Karanski hefur hann
haldið ég væri einn þessara
framandlegu manna í Norður-
Þýzkalandi, sem tala móðunmál
ið afbakað eiras og útlending-
ar.
Það var þetta fólk, sem elsk-
aði Lúðvik II, bæjerska ævih-
týraprinsinn á seinni hluta síð
ustu aldar, sem reisti raunveru
legar ævintýrahallir li bæj-
ersku ölpunum og gat ekki
.hugsað sér annað en sjálfstæði
Bæjerns. Nú bera Sdhloss
Linderhof og Neuschwanstein
þjóðsagnaheimi þessa sérkenni-
lega koraungs vitni. Sumir
halda því fram, að hann hafi
verið geðklofi, a.m.k. eitthvað
vitlaus eða „verrúkt" eins og
Þjóðverjar segja. Kem að þvi
í annarri grein.
Stadeln er 'bæjerska og merk
ir: hlöður, 'fékk ég að vita síð-
ar. Auðvitað, hlöður: það er
ótrúlega algengt að orð, sem
eiga sameiginlegaj frumgerm-
anska forfeður breyti merk
ingu sinni í misjöfnu fóstri,
ekki sízt hjá bændafólki, sem
heldur dauðahaldi í mállýzk-
ur sínar. En uppruninn leynir
sér ekki; stallur; hlaða. Minna
gat það ekki verið. Fjórðungi
bregður til fósturs. Á almennri
þýzku merkir der Stadl: gripa-
hús.
Svona er nú Iþetta einfalt.
En svo eru önnur orð, sem
halda tryggð við forfeðurna:
Berang sem ég minntist á áð-
an; berangur; Iber vangi. ..
XXX
Enginn getur rænt siðvenjum
og helgiathöfnum þessa fólks,
þessa fastheldna, við get-
um sagt lihaldssama, í mjög já-
kvæðri merkingu, og góða
fól'ks: einn sunnudagsmorgun-
inn voru, að ég held, allir hest-
arnir í Unterammergau skreytt
ir alpablómum, anímónum,
alparósum og alpalyngi, sem
fest var i föx og tögl og síð-
an haldið í prósessíu frá þorp-
inu til kapedlunnar, eða hálf-
kirkjunnar í hMðinni handan
við þjóðveginn. Það var skraut
leg hersing, sem hélt til kirkju
þennan sunnudagsmorgun með
gamla prestinn, borgarstjórann
og bæjarráðsmenn í broddi
fylkingar, til að syngja Guði
lof og dýrð og þakka
góða uppskeru. Það er alltaf
sjálfsögð kurteisi að „þakka
fyrir sig“.
Þetta er eins konar sam-
bland af einlægri guðrækni og
aldagömlum trúarsiðum og svo
á hinn bóginn leikhúsi. Eins og
kunnugt er á nútimaleikhúsið
rætur að rekja til miðalda-
kirkjunnar og helgiathafna
hennar. Þegar ég stundaði nám
í leiklistarfræðum hjá Torben
Krogh við Kaupmannahafnar-
háskóla, lagði hann mikla
áherzlu á þetta samhengi,
flutti um það fyrirlestra, sýndi
skuggamyndir. Þessi upp-
runi leikhússins hefur varðJ
veitzt í þjóðlifi fólks i Suður-
Bæjern og Tiról.
Það er, eins og sjá má, margt
sem mælir með þvi að dvalið
sé við þjóðlif þessa fólks. Og
það hefur áreiðanlega ekki
verið nein tilviljun að Kandin-
sky og vinir hans drógust að
þessu umhverfi, þegar heims-
listin skipti um lest í Mumau.
XXX
Og enn er ótalin Die Wies,
Wieskirkja, eða Akurkirkja,
frægaista rokokkókirkja, sem
til er, reist á akurlendi skammt
utan við skóginn, þar sem við
sáum dádýrin og hirtina und-
ir jólatrjánum og himneskar
stjörnur í augum þeirra.
Frá Oberammergau til Wies
er um 20 m'ínútna akstur, en
úr annarri átt, eða frá
Murnau, eitthvað lengra.
Og svo eiguim viö einnig eft-
ir að líta á madonnumyndina í
kirkjunni fl Rottenbueh, sveita
þorpi þarna í grenndinni: guðs-
móðir situr 'i hásæti sinu með
gullna kórónu og heldur á
Jesúbarninu. Móðirin er með
slegið hár, barnið nánast lif-
andi i höndum hennar: jafnvel
viðurinn á áína upprisu í trú
fólksins og list. Madonnan er
frá gotneskum tíma og einstök
í sinni röð, svo gömul og fög-
ur sem hún er. Margt í kirkj-
unni sjálfri er í gotneskum stíl,
en sumt barok: fagnaðarerind-
inu er þó einkum lýst með
frjálslegum rokokkóstíl i inn-
réttingu kirkjunnar. Guðsmóð-
irin gotneska fer vel í þess-
ari fagnandi umgjörð, þótt hún
gefi kirkjunni gotneskt and-
rúm, dýpt og alvöru þúsund ára
gamallar listar og menningar.
XXX
Wieskirkja á engan sinn
líka, enda er hún reist á traust
um grunni: trúnni á krafta-
verk; að Kristur sé læknir allra
meina. Og að ganga inn í fögn-
•uð þessarar aldagömlu
markvissu þróunar, er eins
ótrúleg reynsla, gæti ég trúað,
og guðsriki sjálft. Ekkert nema
trúarilegur bakhjarl getur gef-
ið listaverki þá innri gleði og
ytri reisn, sem blasir við aug-
um í þessari kirkju þarna á
bersvæði bæjerskrar sveita-
menndngar. Kirkjan sjálf er
kraftaverk. Skammt frá kirkj-
unni er litill akur, kapella eða
bænahús. Þar er mynd af
Kristi hlekkjuðum, tákni þessa
meistaraverks. 1 kirkjunni
sjálfri er einnig mynd af hon-
'um hlekkjuðum, lækninum með
geislabauginn. „Gnadenbild
Des Gegeisselten Heilandes".
Svo segja annálar, að 1730
hafi verið gerð máluð tréskurð-
arrnynd af Kristi, lækninum.
Sár Krists og blóð höfðu „al-
varleg áhrif á fólkið og vöktu
meðaumkun þess með þeim
hætti, að það varð æst og komst
í geðshræringu", svo að mynd
in var „tekin úr umferð“ og
lá gleymd á bæjarlofti skammt
frá Wies frá 1734, að því er
heimildir herma. Eri fjórum ár-
um síðar sótti húsfreyjan í
Wies myndina af „hinum geisl-
andi herra“ og varðveitti hana
umhyggjusamlega d bæ sinum.
Meðan fólkið las kvöldbænir
s'inar 14. júní 1738 gerð-
ist „undrið í Wies“; fólkið sá
tár í andliti myndarinnar. Þessi
tár vökvuðu þann jarðveg, sem
kirkjan er sprottin úr. Bæna-
húsið var reist, og þang-
að streymdi fólk úr ölum átt-
um: frá Bæheimi, Ungverja-
landi, Tíról, Sviss . . . Wies
varð heimsfræg á skammri
stundu, þessi yfirlætislausi bæj
erski sveltabær, sem átti skóg-
inn að ævintýri og akrana að
lifsbjörg.
Hornsteinn Wies-kirkju var
lagður 10. júM 1746. Listamað-
urinn Zimmermann, einn helzti
húsameistari Suður-Þýzka-
lands, hóf byggingu kirkjunn-
ar sextugur að aldri og naut
þeirrar gæfu að sjá verk sitt
nisa af grunni, hann lézt 1766,
81 árs að aldri. Poreldrar hans
voru bændafólk, áttu mörg
börn og komu þessum syni sín
um ekki til mennta. Hann
komst aldrei 'til útlanda og fór
hvorki á neina kúnstakademíu
né byggingarlistarháskóla.
Listin var honum einfaldlega
meðfædd og hana lærir maöur
ekki i skóla. Byggingarlistin
streymdi ium æðar hans eins og
tónlistin um æðar Mozarts, hef
ur verið sagt.
Zimmermann er því tákn-
rænn fultrúi fólksins á þessum
slóðum. Listin var honum í blóð
borin eins og tréskurðarmönn-
unum, sem lifðu í sama um-
hverfi. Zimmermann fékk titil;
hann varð: „fylkis-byggingar-
meistari“. Helztu verk hans
eru: Maria Medingen hjá Dill-
ingen, Dóná, St. Johannies-
kirdhe í Dandsberg, Leeh, die
Liebfrauenkirche í Gúnzburg,
Dóná. Og svo auðvitað kórón-
an sjálf: die Wieskirche; Wies-
kirkja.
XXX
Zimmermann átti að byggja
kirkju tl minningar um „misk-
unn herrans“. En hann byggði
minnisvarða um gleðina. Upp-
risu andans og fyllingu ijóss-
ins; sá sem kemur inn í kirkj-
una fær á tilfinninguna, að
Zimmermann hafi ekki teík-
ið hlutverk sitt of hátíðlega,
hefur verið sagt; hér ríkir gleð-
in ofar hverri kröfu, enda hef-
ur Zimmermann verið nefndur:
ljósameistari byggingarlist-
arinnar. Hann byggir kirkjuna
á þaulhugsuðum guðfræðileg-
um skilningi, eða grund-
velli getum við sagt, og sam-
ræmir hann byggingarfræðileg
um kröfum: úr fórninni vex
mikilleiki og birta; náð og
•lausn, hvorki kvöl, kvíði né
þjáning. Kristur er hlekkjað-
ur eins og hver annar þræll
eða afbrotamaður vegna fóm-
arverka sinna, samt er hann
uppspretta gleðinnar I hjarta
mannsins. Það er fagnaðariboð-
skapurinn, kraftaverkið, sem
Zimmermann leggur út af.
Wieskirkja er staður bæna og
náðar. Þangað kemur fóik í
neyð og villu og öðlast fögnuð
mikillar trúar, sem er forsenda
og tilgangur þessa einstæða
listaverks. Hingað koma tugir
ef efcki humdruð þúsunda
manna á ári hverju, og hér
standa allir agndofa andspæn-
is þeirri dýrð listrænnar sköp-
unar sem við blasir.
XXX
Við erum i miðri kirkjunni,
lítum tl lofts. Við okkrur blas-
ir himnaríki á jörð, eins og
Andrés í Ásbúð kallaði bæinn
sinn í Hafnarfirði. Annað og
harla ólíkt himnariíki því, sem
hér blasir við augum, en sama
forsenda, sama takmark, sama
þakklæti, gleði og fögnuður:
Hoc loco habitat fortuna, hic
quiescit cor — sem útleggst
eitthvað á þessa leið: hér býr
gleðin, hér finnur hjartað frið.
Wieskirkja lætur ekki mikið
yfir sér úr fjarlægð. Hún er
hlédræg og dregur að sér enga
athygli. Vafalaust hafa margir
ókunnugir ekið framhjá henni.
Hún minnir á fagra sál 4 ósköp
venjulegum líkama. Ekkert er
eins uppörvandi og kynn-
ast fögnuði slíkrar sálar.
Skyldi það vera ein’ber tilvilj-
un, að Zimmermann fæddist
sama ár, 1685, og þrir höfuð-
snillingar trúar og tónlistar:
Bach, Hándel og Scarlatti?
Það er a.m.k. íhugunarefni.
II. FRÆ NÝRRAR
HUGSUNAR
Þetta var þá umhverfið, sito
dró Kandinsky og vini httns
að sér. Það var árelð-
anlega engin tilviljun, að Bláu
riddararnir gerðu Múnehen
og Bæjern að höfuðstöðvum
listar sinnar. Aðeins úr svo rót
gróinni menningu, svo ræktaðri
list getur vaxið nýr heimur,
veröld óvæntrar framtiðar.
Þetta var jöfn gllma við sterk-
an andstæðing. Slík ný ver-
öld hangir ekki í lausu lofti,
hún á sér rætur, annars er
hún dæmd til að tortímast. Og
hér í umhverfi Murnau
og næsta nágrenni fundu
Kandinsky og vinir hans fyr-
irmyndir að þeirri framtíð, sem
þeir ætluðu venkum sinum. Án
þessa óspilta umhverfis, án
tengsla við list þessa fólks, sem
átti jörðina í blóði sinu, jörð-
ina og moldina og rækt-
aða þúsund ára gamla list mik
Ilar trúar að nærtagu þrá
sinni og lifsrótum, hefði verk
þeirra verið f um eitt og fálm-
kennt stref eftir frumleika, eða
þá áframhaldandi eftiröpun
expressjónistiskra viðhorfa. En
með hvort tveggja að leiðar-
Ijósi: umbrotin í listalífi stór-
borga eins og Parisar og kyrr-
látt yfirborð alþýðulistar í
Suður-Bæjern gátu þeir fót-
að sig á tízkusvelinu, sem var
ekki síður skeinuhætt þá en
nú.
1 næsta nágrenni við mold-
ina var stefnan mörkuð. I fyr-
irlestri sínum „Probleme der
Lyrik“ („Vandamál ljóðlistar-
innar“) sem Gottfried Benn
flutti við 'háskólann í Marburg
1951 og öli aldahvörfum
í þýzkri Ijóðlist samtiðarinnar,
minnir hann á orð Ruskins: