Lesbók Morgunblaðsins - 01.04.1973, Blaðsíða 4

Madame Matisse eftir Henri Matisse, málverk sein
minnzt er á í greininni. Þetta verk er í ríkisllsta-
safninu i Kaupmannahöfn.
Franz Marc: Blár hestur.
„öll list á rætur í ræktun
landsins". Vert er að minnast
þessara orða hér. Benn var
eins og Kandinsky og Bláu
riddararnir bundinn borginni.
En úr þessum andstæðum, borg
og landi, er afstraktlistin
sprottin.
Cézanne (d. 1906) sagði: upp
lifið náttúruna, leitið til henn-
ar, eða eitthvað í þá átt. En
hún átti að vera „fyrirmynd“,
sem hægt var að skynja og
túlka með ýmsum hætti. Hann
var ástriðufullur byltingarmað
ur, en varð „klassiskast-
ur“ allra „modemista" í mál-
aralist. „Ég trúi því, að ég eygi
fyrirheitna landið," sagði Cé
zanne undir lokin. Hann var
impressjónisti, ef það merkir
eittíhvað; því að allir málarar
þessa tíma voru eins og kirkj-
urnar í Bæjern: sambland af
mörgum stefnum.
Það var þessi „fyrirmynd"
Cézannes og samtimamanna
hans, sem Kandinsky reyndi að
gleyma, þótt endunminning-
in væri ávallt upphafið og inn-
blásturinn.
Og nota bene: á sama tíma
hélt „myndin" innreið sína í
Ijóðlistina fyrir alvöru og er
einn af homsteinum margra eft
irminnilegra nútímaljóða. Ljóð
skáldið leitar reynslu sinni
samsvörunar i náttúrunni með
öðrum hætti en málarinn, en til
gangurinn er hinn sami. Gott-
fried Benn varar þó við ljóð-
um, þar sem úir og grúir af
orðum, sem tákna liti, þau eiga
heima í skýrslum augnlækna,
segir hann, eru öftast „klissj-
ur“ í Ijóði: opal — þetta og
purpura — hitt, þjónar'engum
tilgangi i ljóði, segir Benn, og
finnst þó öllu verra þegar sagt
er: eins og opal — þetta, eða
eins og purpura — hitt.
En litir eiga heima í mál-
verki. Engum málara, ekki einu
sinni Kandinsky — kannski
allra sízt honum — hefur dott-
ið i hug að yfirgefa litina. En
það á að leika með þá eins og
nótur. Hann hafði snemma veitt
því aíhygli að Gauguin og Van
Gogh áttu auðveidara með að
mála grasið rautt en grænt.
„Fyrirmyndin" gras vár þann-
ig afstrakt i verkum þeirra.
Rauðir tónar. En hví þá gras?
XXX
Kandinsky safnaði mörg-
um glermyndum, stældi, málaði
á gler, leitaði. Hann var sér-
staklega hugfanginn af þessari
list, sem nú er að mestu út-
dauð í Bæjem, enda hefur hún
gegnt hlutverki sinu til fulls
og gengið sér til húðar. Hann
sópaði að sér öllum þeim mynd-
um, sem hann náði til, svo að
jaínvel bæjarstjórinn í Ober-
ammergau vaknaði af værum
blundi og hafin var herferð til
að „vernda“ þessar myndir og
varðveita þær heima í Suður-
Bæjern. Starf hans bar góðan
ávöxt og er margt merkra gler-
mynda í þjóðlistarsafninu í
Oberammergau. Þar eru um 600
slikar „hinterglasbilder" varð-
veittar.
Einhver brosir víst í kamp-
inn að heyra að það hafi þurft
að „vemda“ listaverk fyr-
ir sjálfum Kandinsky og félög-
um hans. En það segir meiri
sögu um áhrlf bæjerskrar al-
þýðulistar á baráttu þeirra við
liti og striga en mörg orð.
Fyrsta óhlutkennda af-
straktmynd sögunnar er „Das
erste abstrakte Aquarell", frá
1910. Kandinsky segir sjálfur,
að litirnir í myndinni séu minn
ing um búning rússneskra
bændakvenna. Þegar hann mál
aði myndina hafði hann verið
14 ár í Suður-Bæjern, þar sem
hann bjó lengst af í Múnchen,
eða til 1914, en fór þá heim til
Rússlands í heimsstyrjöldinni
fyrri. Hann ferðaðist mik-
ið, eins og myndirnar í safni
Bláu riddaranna í Miinchen
bera með sér. Sumar frá Norð-
ur-Afríku.
XXX
1 kringum 1910 vom mynd-
ir Kandinskys margar orðnar
svo óhlutkenndar að varla var
lengur hægt að greina fyrir-
myndir þeirra í náttúrunni,
þótt þær séu á sinum stað, ef
vel er leitað. Sumar afstrakt-
myndir Svavars Guðnason-
ar eru ekki ósvipaðar og minna
að þessu leyti á vinnubrögð
Bláu riddaranna og fyrstu
myndir Kandinskys. 1 afstrakt
myndum Svavars eru heimahag
amir og litatónar Skaftafells-
sýslu oft og einatt fyrirmynd-
ir, en ekki beinlínis land-
ið sjálft. Þessar myndir eru
eins konar endurminningar.
Svavar hefur auðvitað stigið
sporið til fulls elns og aðrir
afstraktmálarar samtíðarinnar.
En fynsti óhlutkenndi málari
okkar, Finnur Jónsson, hvarf
aftur til fyrirmyndanna. Hug-
sjón Kandinskys var ekki i
blóði hans, og er það ekki sagt
honum til lasts. Sá eini af
Bláu riddumnum, sem steig
sporið til fulls, var Kandin-
sky sjálfur. Hinir stöðvuðu all-
ir á mörkum expressjónisma og
óhlutkenndrar listar, enda
dóu tveir hinir helztu, Marc og
Macke, í blóma lífsins. Aðrir,
eins og Paul Klee (1879—1940),
Picasso (1881). Braque (1882)
og Arp (1888), sem báðir lifðu
fram á síðasta áratug, að
ógleymdum Emil Noíde
(1867—1956) sem allir höfðu
náin tengsl við Bláu riddar-
ana (Paul Klee var raunar
einn þeirra) héldu áfram á
sömu braut og Kandinsky, en
ieituðu jafnframt nýrra leiða.
Verk Paul Klees í safni Bláu
riddaranna’ í Miinchen bera
sannfæringu hans vitni, en
Picasso t.a.m. heillaðist af kúb
isma. Hann hefur aldrei verið
við eina f jöl Mldur.
Auðvitað má segja, að ex-
pressjónismi, eins ög ýmsar aðr
ar eldri og yngri stefnur, t.a.m.
impressjónismi, súrrealismi og
kúbismi, iséu afstrakt og víki í
verulegum, jafnvel höfuðatrið-
um frá fyrirmyndinni. En
verk i anda þessara stefna er
yfirleitt ekki hægt að kalla
óhlut'kennd; þau sækja efni í
ákveðinn hlut, draum, ævin-
týri: fyrirmynd. Svokallað-
ar „nonfigurativar" myndir ein
ar eru óhlutkenndar, því að
fyrirmyndir þeirra verða ekki
greindar. En allt er þetta kall
að afstraktlist á nútimamáli. Á
sama hátt mætti kalla sól Van
Goghs afstrakt eða, svo ann-
að dæmi sé tekið, konu-
andlit Matisse í Ríkislistasafn
inu í Kaupmannahöfn,
„Madame Matisse": ann-
ar helmingur andlitsins Ijós-
bleikur, hinn gulgrænn; hárið
blátt. Engin kona er fædd með
blátt hár, en nú eru margar
konur með svo litt hár: víxl-
áhrif.
Óhlutkenndur heimur listar
innar getur jafnvel haft áhrif
á veruleikann, fyrirmyndirn-
ar; breytt staðreyndum.
Eða þá barnsleg sýn lisleifs
Konráðssonar, svo að við tök-
um nærtækara dæmi, og veru-
leiki islenzkra þjóðsagna, sem
Kjarval og Gunnlaugur
Soheving voru heillaðir af.
Ekkert Okkar hefur séð þann
„veruleika”, sem blasir við
okkur í myndum Isleifs Kon-
ráðssonar. Hann hafði að vísu
fyrirmyndir, Hvítserk, fugla,
bóndabæi, sjó, loft, Herðu-
breið, Surtsey: örn á hreiðri
sinu, blátt vatnið, egg risafugls-
ins, ef að er gáð. En þessar
fyrirmyndir sá hann öðr-
um augum en við og þannig
málaði hann þær. Mætti jafn-
vel færa rök að því, að þær
séu afstrakt, en hlutkenndar.
Afstraktllist er ekki alltaf
óhlutkennd, ekkl hefldur upp-
hafið: myndir Kandlnskys á
tímabilinu krlngum 1910, þeg-
ar hann er að losna algjörlega
við fyrirmyndirnar. Hann held
ur því þó fram, að fyrsta
óhlutkennda mynd sög,unn-
ar eigi sér, þrátt fyrir allt, fyr-
irmyndir: litina í fatnaði rúss-
neskra bændakvenna! Hver
sér það? Svo mjótt er bilið
milli draums og veruleika:
heims fyrirmyndanna, hlutanna
eins og þeir eiga að vera og
öhlutkenndrar, persónulegrar
skynjunar, eða: upplifunar.
Ævintýri Isleifs Konráðsson-
ar var hans veruleiki. Hann sá
jafnvel tröll. Tröll eru
afstraktfyrirbrigði í máflverki,
eins og margt í heimi barns-
ins, en hver segir, að hann sé
minni veruleiki en okkar
hinna? Á siðustu sýningu Is-
leifs sat ihann lengi við hlið
mér, hugfanginn af myndum
sínum. Ijoks benti hann á eitt
ævintýrið, og sagði, að ein-
hver, sem hann nefndi og ég
er auðvitað löngu búinn að
gleyma, hefði fullyrt, að þetta
væri bezta mynd, sem hefði
verði máluð á Islandi. Ég sagði
ekkert, svo þögðum við sam-
an, lengi lengi; virtum
fyrir okkur myndirnar, all-
ar ævintýri í mínum augium,
næstuín þvi eins lan.gt
frá veruleikanum og hægt er
að komast, sem sagt: afstrakt.
En Isleifur hristi loks höfuðið,
greip i handlegginn á mér og
sagði: „Ég skil bara ekkert í
þessum mönnum, sem mála
þessa afstraktvitleysu. Maður
á að rnála fyrirmyndina
nákvæmlega eins og hún er og
vera ekki að þessari vitleysu."
©