Lesbók Morgunblaðsins - 01.04.1973, Blaðsíða 8

LESBOK - Blaðauki
á hólm eins og 'heilagur Georg
drekann, sigra hann; knýja tím-
ann til að nema staðar, ef
hann er !þá til.
Heimurinn, tilveran eins og
hún leggur sig er ekki utan
við okkur, hún er í okkur.
Þess vegna er minningin meiri
veruleiki en veruleikinn.
Þetta iðandi lif og við sjáum
það ekki fyrir endurminning-
um, sem standa milli okkar og
þessa iífs, sem hverfur inn í
tóm og tilgangsieysi „veruleik-
ans“, meðan minningin verður
æ sterkari veruleiki.
Það er kjami málsins. Og
engin tilviljun að Kandinsky
sagði, að hann ætti auðveldara
með að mála náttúruna eftir
minni, en þar sem hún talasir
við okkur. Áreiðaniega er það
reynsla a'llra mikilia málara.
Kandinsky gat sagt eins og
H.C. Andersen í ævintýrinu:
„Ég sem segi söguna, hef heyrt
hana frá þröstunum — þeir
sögðu mér hana kvöld eifct, þeg
ar ég bað þá um ævintýri."
Kjarval uppgötvaði feg-
urð íslenzka hraunsins og mos-
ans, hefur verið sagt. En er það
islenzka hraunið og mos-
inn, sem við sjáum í málverk-
um hans? Eða er það hans eig-
in veruleiki, hans hraun, hans
mosi? Náttúran innra með hon-
um sjálfum, upplifunin? Minn-
ingin?
Svarið við þeirri spurningu
er kjami málsins. Sjálfur er ég
ekki i vafa um svarið. Til
nánari skýringar get ég tekið
nærtækt dæmi: Ég upplifði
Kjarvail á minn hátt; aðrir á
sinn. „Kjarvalskver" seglr frá
minningu, sem var veruleiki,
minn veruleiki.
V. POSTULÍNSLISTIN í
NORÐUR-BÆJERN,
KRAFTAVERKIN I
SUÐUR-BÆJERN
Þjóðverjar vilja gjama hafa
Bæjern eins og fornminjasafn,
líta á það ekki ósvipað og
margir Norðurlandataúar á Is-
land: þeir vilja helzt varð-
veita „Sögueyjuna" fyrir sig
eins og hvert annað þjóðminja-
eða bókasafn. En íslenzkt þjóð-
'líf, Islenzk list og menning er
enn I deiglu eins og land-
ið sjálft. Það er Bæjem einn-
ig, hefur alltaf verið og verð-
ur. Af þeitn sökum er ástæða
tl að bæta eins konar eftir-
mála við þessa grein; hann
fjallar um nútímann: að list-
in á enn frjóan jarðveg, þar
sem Bláu riddararnir börðust
við strigann áður íyrr:
1 Oberammergau kynntumst
við tveimur ungum málurum,
mjög óiíkum en hvor um sig
er fulltrúi listar í mótun. Ann-
ar þeirra, Lisa Kreitmeier, er
sérlega skemmtilegur naívisti,
hefur sýnt víða í EJvrópiu, hlot-
ið verðlaun í samkeppni naív-
ista (Þjóðverjar kalla alla
slíka iist „frístundamálara-
list“) sem þekktasta mynda-
blað Þýzkaiands, „Stem“,
efndi til, og ritstjórinn keypti
sjálfur mynd Lisu og birti hana
á heilli opnu í blaði Sinu, auð-
vitað í fallegum titum.
Hinn málarinn er Ernst Neu-
kamp. Hann er frá Norður-
Bæjem, þe. Fránkalandi, og á
því rætur S áþreifanleg-
ustu leifum þess ríkis, sem
Karlamagnús stofnaði og nefnt
var „Abendland". Þar er
Núrnberg eins konar höfuð-
borg, enda fæddist Albrecht
Dúrer í húsi, sem enn stendur
þar við gam'la markaðstorgið. f
Selb, á landamærum Tékkósló-
vakíu, er miðstöð postu-
linsframleiðslu Þjóðverja.
Neukamp nýtur þess að vera
sprottinn úr þessum jarðvegi.
Við skildum hann vel, þegar
við fórum til Núrnberg,
Bayreuth og ekki sízt
Selb, sem liggur á viðkvæm-
ustu landamærum heims. Þar
hittum við fólk, sem býr i af-
skekktu 'húsi á markalínunni,
en vinnur í bænum. Þar fórum
við yfir landamærin til Tékkó-
slóvakíu og þar blöstu við okk-
ur varðturnamir með 800 metra
mi'llibiQi. Þar eru yfirgefin hús
og götur, sem enda i gadda-
virsgirðingum. En þar er líka
Asch, Tékkóslóvak&umegin
lándamæranna, og þar býr fólk
í fögru umhverfi upp af skóg-
inum.
í Selb eru Rosenthal-verk-
smiðjurnar, einhverjar þekkt-
ustu postuQínsverksmiðjur
heims, gífurlegt verk-
smiðjubákn. Þar vinna/ mörg
hundruð manns að fjöldafram-
leiðslu á postulini, framleiða
um 1,2 milljónir stykkja á mán
uði og gætu framleitt mun
meira. Þýzkir bankar eiga nú
meirihluta I fyrirtækinu. Ros-
enthal yngsti á aðeins 10% I
fyrirtækinu, enda hefur hann
lítinn áhuga á þvi; þegar við
skoðuðum verksmiðjuna var
m.a. verið að framJeiða kosn-
ingaplatta eða veggskildi, sem
á stóð: „Der Fortschritt ist eine
Schnecke. Búrger fúr Brandt";
þ.e. „Framfarir eru snigill.
Borgarar fyrir Brandt“. Og
undir þessum ósköpum stóð eig
in hendi: Gúnter Grass.
Schnecke merkir snigil og
kemur orðið fyrir í titli síð-
ustu bókar Grass, sem út kom
rétt fyrir kosnirigarnar.
Rosenthail er þingmaður SPD,
eða þýzkra jafnaðarmanna, og
nú kom verksmiðjan allt í e'inu
í góðar þarfir: handverkið hef-
ur smám saman þokað fyrir
gróðasjónarmiðinu' og fjölda-
framleiðslunni — og nú síðast
áróðrinum.
Hutschenreuter er einnig í
Selb, rtánast hinum megin við
götuna, og er enn rekin með
það fyrir augum, að postulán-
ið sé ekki framleiðsla, heldur
handveirk, list. Þannig eru báðar
dönsku postulínsverksmiðjurn-
ar, Bing og Gröndahl og Kon-
unglega postulínsverksmiðj-
an, einnig reknar enn í dag.
List Hutsdienreuter, sem var
stofnað 1857 eða nær öid síð-
ar en Konunglega postulíns-
verksmiðjan, er enn varðveitt
af kostgætfni og safn verksmiðj
unnar er ógleymanlegt lista
safn eins og söfn Bing og
Gröndal og Konunglegu verk-
smiðjunnar. 1 Hutschenreuter
er nú unnið að því að fram-
leiða nýja efnasamsetningu
postulíns og er árangurinn að
koma í Ijós: postulínsfuglar af
m
Lisa Kreitmeier, hin unga lista-
kona, sem frá er sagt í grein-
inni.
ýmsu tagi og í öllum regnbog-
ans litum og engu likara en
vængirnir séu úr ekta f jöðrum,
en ekki postulíni. Gunther
Granget heitir sá, sem hefur
íundið upp þessa nýju aðferð,
og á hún áreiðanlega eftir að
ryðja sér til rúms víðar.
XXX
Kínverjar fundu upp postu-
lín á 6. öld að sagt er og varð-
veittu samsetningu þess eins og
hernaðarleyndarmál öldum
saman. Um 900 drukku
þeir almennt te úr postulíns-
bollum. Marcó Póló flutti slLka
muni til Feneyja um 1300, en
það var ékki fyrr en 200 ár-
um síðar sem portúgalskir sæ-
farar komu heim með postulín
til rannsóknar og mörg ár liðu
enn, þar til’ Evrópumönn-
um tókst að Qæra þennan hvíta
galdur.
Það sem tréskurðarlist er
Suður-Bæjern, er posfcuílíns-
listin Norður-Bæjem.
Sem sagt: fjöldaframlelðslan
hefur ekki heltekið Fránka-
land, frekar en túrlsminn Suð-
ur-Bæjern. x x x
Listamaðurinn ungi frá
Fránkalandi, Neukamp, sem ég
hitti í Oberammergau, teiknar
allar sánar myndir. Þær eru
frumlegar og athygíisverð-
ar. Engu likara en þær séu
máiaðar. Þær eru rifnar út á
sýningum í Múnchen. Hon-
um finnst uppörvandi að
vinna að list sinni í Oberamm-
ergau. Og þótt undarilegt sé, á
hann sér draum sem heit-
ir: Isllande, eða: Islant, eins og
stendur í Niflungaljóði. Ég gaf
honum bækur frá Islandi og
einn góðan veðurdag ætlar
hann að koma.
Vonandi kemur Lisa Kreit-
meier einnig. Naívismi hennar
er upplifun Bæjems og Alp-
anna með sérstökum hætti.
Eins og kirkjulistin er fagnað-
arboðskapur Krists, þannig
lýsa myndir Lisu Kreitmeier
fögnuði fólks og þjóðlífs
i Ammertal: barasleg gleði,
innri fögnuður, fersk skynjun,
sem kehiur á óvart, á ekki að
vera húmor, en verkar á hlát-
urtaugarnar eins og hjá Þór-
bergi. Barnið tekur sinn heim
alvarlega, og það geira naívist-
arnir líka.
En Lisa Kreitmeier á einnig
í brjósti sínu þann fögnuð, sem
kirkjurnar bera vitni: hún er
kaþólsk, trúuð, en óttast Franz
Jósef Strauss. Sem sagt: næst-
um iþví fuilkominn Bæjari!
XXX
Neukamp fæddist 1 Hof á
landamærum Tékkóslóvakiu og
Þýzkalands, skammt fyrir
norðan Selb: „Ég fæ innblást-
ur hér í Ammertal,“ segir hann.
„Hér gnæfa fjöllin yfir dalinn
og hér eru fleiri stjörnur en
annars staðar, af þvi að himinn-
inn er þrengri."
Og hann bætir við:
„Ég hef alltaf hugsað um Is-
land frá þvi ég var drengur.
ísland er draumur fyrir mér.
Mig hefur alltaf iangað til að
upplifa það sem veruleika, þá
mundi ég teikna stóran himin
og viðáttur."
Nú er hann að undirbúa sýn-
ingu í Múnchen og verið er aö
skrifa bók um 'landslagsmálara
í Bæjern — og auðvitað er
fjaliað um hann þar. Hann sel-
ur tei'kningar sínar á 500—1000
mörk, svipað verð og er á mál-
verkum Lisu Kreitmeier. 1
myndum hans eru oft vegir
upp fjaHshliðar, „strik sem eru
mér ástriða," aldrei fól'k: veg-
ir rissaðir að krossi á fjalQs-
toppi. Myndir hans eru hlut-
kennd afstraktlist: fram-
hald, þar sem flestir Ðláu
riddaranna hættu. Nútímalist á
margar kvíslar sem betur fer.
„Þessar myndir eru allar ævi-
saga mín,“ sagði Ernst Neu-
kamp. „Og Islland draumur
minn. Drengur las ég fom-ís-
lenzkar sögur. 1 huga mínum
var fsland land guðanna. Ég
ætla þangað einhvern tíma.“
Hræddur er ég um, að 'hann
hitti fáa guði, en iandið er nógu
góður guð íyrir hvem sem er.
Reiður guð stundum.
XXX
Lisa Kreitmeier 'hefur aftur
á móti þá ástriðu að mála fóik,
ekkl Sízt í Qandsiagi. Hún seg-
ir að franski naívistinn Hector
Trotin, látinn fyrlr nokkrum
árum, hafi haft mest áhrif á
hana, hann einn. Og ekkert
minnist hún á Bosch, áem all-
ir taia nú um og málaði skritn-
ar myndir fyrir mörgum öldum,
sem vekja heimsathygli.
Bosch, sem var uppi á miðöld-
um, hefði allveg eins getað ver-
ið að mála á vorum dögum, því
að popppöddurnar hans og
„ástleitnin“ í hrunadansi
mynda hans er sú sama og við
þekkjum af myndum yngstu
málara eins og Erró.
„En ég 'hafði málað mörg ár,
áður en ég kynntist myndum
Trotins," bætti Lisa við.
„Einnig málaði ég Qöngu áður
en ég sá myndir eftir Henri
Rousseau. Ég þekkti bara af-
straktmálara, Paul Kiee og
aðra af hans skóla og svo auð-
vitað alþýðulistina hér í Bæj-
em. Ég veit, að í myndunum
mínum er allt bæjerskt: landið,
fólkið, litirnir." f Mynd-
um Trotins er allt aftur á móti
franskt. í myndum Lisu Kreit-
meier er blái bæjerski fáninn
við hún en í myndum Trotins
franski fáninn. Þau hafa gam-
an af að mála fána, öll börn
máQa fána. í myndum Trotins
eru oftast litlir hundar, oft
hvítir. „í m'ínum myndum eru
oft tveir hiaupandi drengir,"
segir Lisa Kreitmeier og bros-
ir. Þau Kreitmeierhjónin eiga
einn son, Vidius, 15 ára. „ „Þetta
sýnir að þú hefur viljað eign-
ast tvo syni,“ segir Tony, mað-
urinn minn,“ — sem sjálfur er
málari, en varð að hætta að
standa við grindina, vegna
þess að hann særðist á fæti í
stríðinu. Nú sker hann út i tré
og er einn færasti fulltrúi ibæj-
erskrar tréskurðarilistar, eink-
um þekktur fyrir sitt finlega
hand'bragð.
Þau eru bæði ákafir fyigis-
menn Willy Brandts og vi'lja
fyrir hvem mun komast hjá
átökum við kommúnistaríkin.
Hann gagnrýnir kirkjuna og
auðvald Þýzkalands og Amer-
íku, segir að Þýzkaland sé
amerisk nýlenda (!), em 'hann
ann þýzkri aQiþýðulist, aiilri list
og vill að listamenn stjórni
heiminum.
Lisa Kreitmeier hélt sýningu
i Bratislava, Tékkóslóvakíu í
haust. „Fólkið í Tékkóslóvakiu
'hefur gefizt upp,“ sögðu þau,
þegar þau komu heim. Og sízt
af öilu óska þau eftir sama
ástandi i Vestur-Þýzkalandi og
nú rtkir í Tékkóslóvakíu.
„Eruð þér trúaðar," spurði ég
Lisu.
„Já, auðvitað," svaraði hún.
„Kristin trú er hluti af mér,
hví skyldi ég afneita því? Það
er 'hægt að vera kaþólskur,
þótt Franz Jósef Strauss sé
það einnig!“
Og hún ibætir við:
„Ég var uppalin í trúariegu
umhverfi."
„Hvað hefur trúin gefið yð-
ur?“ spurði ég.
„Öryggi," svaraði hún.
Maður hennar brosti, það var
jákvætt bros.
„Það er gleði í myndunum
yðar,“ sagði ég.
„Hún er sprottin af öryggi,"
svaraði hún. „Og þeirri von,
að mér hafi tekizt að varðveita
það bamsQega í brjóstl mínu.“
Lisa Kreitmeier var 10 ára,
þegar pósturinn kom með bréf-
ið að dyrum móður hennar í
striíðinu, þess efnis að föður
hennar væri saknað. Iiann hef-
ur aldrei komið íram. Hann var
veiðimaður eins og faöir hans,
sem þekkti Lúðvik II. Bæjara-
konung og bar til hans hlýjan
hug, eins og allir á þessum
sQóðum. „Við höfum fenglð að
vita, að faðir minn barðist í
Finnlandi," segir hún eins og
við sjálfa sig. „Þar fréttist síð-
ast til hans.“
Við fórum í þjóðlistarsafnið
í Oberammergau, Heimatmuse-
um, með Lisu Kreitmeier. Þar
sáum við m.a. bæjerskar hint-
erglasmyndir, eða glermyndir.
Nú er hætt að mála sQdkar
myndir; auk þess jötur og ann-
an ■ útskurð: safn dýrðlegr-
ar alþýðulistar. Úti blasti svo
við okkur PíiatU'sarihúsið í allri
sinni auðmjúku dýrð. En inni í
seifninu jötur og tréskurður:
Kristur á krossi, María, Jósep
og englar — sem fólk lét hanga
í Herrgottswinkel, eða herra-
guðshorninu, í stofum sinum.
„GamaQt hús, eða ölQiu heid-
ur gamall sveitabær stóð rétt
hjá Pi'latusarihúsinu," segir Lisa
Kreitmeier. „Og þegar skrið-
drekar Bandariíkjamanna fóru
um göturnar í Oberammergau
í lok strfðsins, hrundi húsið, en
herraguðshornið stóð eftir
óskemmt.
Margir trúa því enn að það
hafi verið fyrir kraftaverk."
XXX
Þau eru mörg krafta-
verkin sem hafa gerzt i Bæj-
em, þar sem Bláu riddaramir
tókust á við timann. Stunduðu
burtreiðar við forna arfleifð og
fordóma samtíðar sinnar.
Reistu nýja veröld á gömlum
grunni.
Okkar óhlutkenndu veröld.