Lesbók Morgunblaðsins - 22.09.1974, Page 2

Júnídagur árið 1000. A Þing-
velli við öxará hefur Alþingi ís-
lenzka þjóðveldisins staðið yfir í
nokkra daga. 1 sjö áratugi hefur
þetta þing komið saman á þessum
stað tvær nóttlausar júnívikur
sumar hvert, og oft hefur þar
mannmargt verið, því að þangað
sækja ekki aðeins þeir 145 menn,
sem þar eiga sæti i lögréttu. Þær
vikur sem það stendur yfir er
Þingvöllur allsherjar samkomu-
staður Islendinga, ungra sem
gamalla, er þangað streyma
hvaðanæva að af landinu til að
sækja sér fróðleik og skemmtun,
sýna sig og sjá aðra. En þennan
júnfdag er þar mannfleira en
nokkru sinni fyrr og þar ríkir
mikil spenna og eftirvænting.
Fyrir þessu þingi liggur að taka
ákvörðun, örlagaríkari en það
hefur nokkru sinni áður tekið,
ákvörðun um það, hvort ríkja
skuli í landinu framvegis heiðinn
siður eða kristinn. Enn eru þeir
fjölmennari, sem á Óðin trúa, en
kristni hefur unnið mjög á upp á
síðkastið og í hópi boðbera hins
nýja siðar eru allmargir hinna
yngri og framgjarnari höfðingja.
Sérkennilegur þingstaður er
Þingvöllur, svo að ekki á sinn
líka: Grösugir balar fram með Öx-
ará, skammt þar frá sem hún
rennur út i Þingvallavatn, stærsta
stöðuvatn landsins, og uppfrá
völlunum til vesturs aflíðandi
hraunbrekka. Sú brekka endar í
austurvegg mikillar hraungjár,
Almannagjár og rís blakkur,
þverbrattur vesturveggur hennar
hærra miklu en austurveggurinn
og bergmálar það, sem sagt er á
hraunbrekkubrúninni, en þar er
Lögberg, þar sem æðsti maður
þingsins, lögsögumaðurinn, skal á
þremur sumrum segja upp í
áheyrn þingheims hin óskráðu lög
landsmanna, þriðjung lagabálks
ins sumar hvert, og lögréttan ger
þær breytingar á lögunum, sem
æskilegar teljast hverju sinni.
Umhverfi þessa þingstaðar er
allt mótað af ungri eldvirkni og
umbrotum í jarðskorpunni. Ut frá
völlunum til austurs og norðaust-
urs breiðist mikil hraunslétta.vax-
in birkiskógi og kjarri og sett
gapandi sprungum, sumum fyllt-
um til hálfs af kristaltæru vatni,
en þessi slétta og Þingvallavatn
sunnan hennar eru umlukt meir
en til hálfs af eldfjöllum, mis-
gömlum og margra gerða. og ber
þar hæst í norðaustri fagurskap-
aða dyngju, Skjaldbreið. 1 suð-
vestri stiga reykir upp frá leir-
hverum í norðausturhlíð Hengils.
Það er gott veður á Þingvelli
þennan júnídag. Hægur andvari
ber reykelsisilm yfir þingstaðinn
utan úr hrauninu, þar sem kristn-
ir menn hafa látið syngja messu.
Þeir ganga sfðan til Lögbergs með
klerka í fararbroddi berandi
krossa og aðra helga dóma. Þeir
flytja mál sitt skörulega á þing-
inu, en ekki gengur saman með
þeim og enum heiðnu.og fer svo,
að kristnir menn og heiðnir segja
sig úr lögum hvorir við aðra. Hið
unga lýðveldi er á barmi trúar-
bragðastyrjaldar. En í þessu —
svo vitnað sé orðrétt í forna heim-
ild um þennan atburð: „kom
maðr laupandi ok sagði,
að jarðelldr var kominn í
ölfusi, ok mundi hann laupa á
bæ Þórodds goða“. Þá tóku heiðn-
ir menn til orða: „eigi er undr í at
goðin reiðist tölum slíkum“. Þá
mælti Snorri goði: „um hvat
reiddust goöin þá, er hér brann
hraun þat er nú stöndum vér á“?
Hinum heiðnu höfðingjum varð
orðfall. Rúm aldar reynsla Islend-
inga af eldfjöllum landsins hafði
kennt þeim það mikið í eldfjalla-
fræði, að hverjum manni, sem
þarna var staddur, var ljóst, að
hann stóð á fornu hrauni, runnu
fyrir Islandsbyggð. Kaldranalegt
tilsvar Snorra goða, sem enginn
frýði vits, lægir tilfinningahitann,
skynsamleg yfirvegun fær að ráða
og Alþingi árið 1000 lýkur með
því að samþykkt er, að vísu með
málamiðlunum svo sem tíðkast
um þingræðislegar samþykktir,
að allir íslendingar skuli héðan í
frá kristnir vera.
20. júlí 1783, sunnudagurinn
fimmti eftir trinitatis. Staðurinn
er Kirkjubæjarklaustur, fornt
höfuðból í hjarta sveitarinnar
Síðu, einnar hinnar veðursælustu
á Islandi. A því býli er sérstök
helgi, því að það er eina land-
námsjörð á íslandi, þar sem talið
er, að aldrei hafi heiðinn maður
búið. 1 kaþólskri tíð var þar
nunnuklaustur vígt heilögum
Benedikt. Rústir þess eru löngu
komnar í mold, en þar nærri sem
það stóð, á grasflöt sunnan undir
þeim fagursköpuðu móbergs-
hömrum, er skýla Síðubyggðinni í
norðanátt, stendur sóknarkirkj-
an, torfkirkja fornfáleg og þeygi
rismikil, grasi gróin sem vellirnir
í kring. Þar er nú verið að messa.
Trébekkir hennar eru þéttsetnir
fólki, flestu tötralegu og mæddu,
er hlustar með andakt á prédikun
sálusorgara síns, séra Jóns Stein-
grfmssonar. Þessi messa séra Jóns
lifir i íslenzkri sögu sem „eld-
messan". En það var ekki eldur
helvftis, sem hinn andríki og siða-
vandi kennimaður hafði að ræðu-
efni þennan sunnudag. Hann tal-
aði um þann jarðeld, þar hraun-
flóð, sein þá hafði að segja mátti f
fjörutíu daga og fjörutíu næt
ur flætt upp úr 12 km langri
sprungu, sem opnazt hafði á
hvftasunnudag 8. júní inni á af-
réttinum suðvestur af Vatnajökli.
Þetta hraun flæddi niður gljúfur
Skaftár og út yfir sveitirnar niðri
á undirlendinu suðvestur af
Kirkjubæjarklaustri, Síðu og
Meðalland, meira hraunflóð en
mannlegt auga hafði nokkru sinni
litið á jörðinni síðan sögur hófust.
— Síðar hefur verið reiknað út,
að meðalrennsli frá eldstöðinni,
sem hlaut nafnið Lakagfgar, hafi i
þessa fjörutíu fyrstu daga verið
meira en tvöfalt rennsli Rinar-
fljóts við ósa. Heilar kirkjusóknir
voru horfnar að mestu undir
hraunbreiðuna, jörð svört af ösku
og í lofti bláleitt mistur megnað
megnustu ólyfjan brennisteins,
flúors og klórsambanda, svo að í
sveitum næst eldstöðvunum
máttu menn stundum vart draga
andann, gras gulnaði, blöð
skrælnuðu og féllu af trjám, kvik-
fénaður drapst unnvörpum og
hungursneyð vofði yfir.
Dagana næstu fyrir þessa messu
hafði hraunið flætt austur eftir
farvegi Skaftár í stefnu á Kirkju-
bæjarklaustur og þótti auðsætt,
að héldi það áfram með sama
hætti yrði þetta síðasta messu-
gjörðin í þessari kirkju. Fyrst eft-
ir að gosiö hófst hafði hinum siða-
vanda klerki þótt sem hér væri
um að ræða -réttlátan refsidóm
Jahves yfir syndum spilltum
sóknarbörnum hans, en nú var
réttlætiskennd hans löngu nóg
boðið og hann bað þess heitt, að
þessum hörmungum mætti linna.
Og er kirkjugestir komu út úr
kirkjunni að messu lokinni sáu
þeir sér til undrunar og mikillar
hugarhreystingar, að á meðan á
messunni stóð hafði hraunrennsl-
ið austur eftir farvegi Skaftár