Lesbók Morgunblaðsins - 11.01.1976, Blaðsíða 11

og þótt sem hinir tveir væru um
of að skipta heiminum á milli sfn.
Pétur hélt áfram með skipinu
til Odessa og fyrir utan hann var
aðeins einn útlendingur um borð:
Bandarískur fréttaritari, sem oft
var einsamall búinn að ferðast
um öli Sovétríkin. Pétri þótti Od-
essa fögur borg; hún minnti hann
á Barcelona. Merki um strfðið
sjást ekki lengur, þótt Odessa
yrði illa úti. Og þar varð hin sögu-
lega uppreisn rússneska sjóhers-
ins á beitiskipinu Potemkin árið
1905, — um þann atburð gerði
Eisenstein fræga kvikmynd.
Pétur: Eg gat verið einn dag
í Odessa, þessari frægu hafnar-
borg. Kannski er það vegna hafn-
arinnar, að talsverður alþjóða-
bragur er áOdessa. Þar bar ekkert
sérstakt til tiðinda. Það var hrein-
legt og þjónustan var bæði betri
og kurteislegri en á veitingahus-
unum í Moskvu. Ég minnist þess
að meðal farþega á skipinu var
rússnesk kona, gift Kýpurbúa og
þau bjuggu á Kýpur. Með henni
var níu ára gamall drengur og
hann lék á pianóið i reyksálnum
af þvllíkri snilld, — verk eftir
Beethoven og Mozart. Það kemur
nokkuð oft fyrir I Rússandi að
maður heyri börn leika frábær-
lega vel á einhver hljóðfæri klass-
Iska músik og þjóðlög.
Pétur yfirgaf skipið f Kon-
stantsa f Rúmenfu; það er á vest-
urströnd Svartahafsins. Skipið
lagðist við bryggju á einhverjum
annarlegum stað og Pétur sá ekki
nein merki þess að hann næði f
leigubfl eða strætisvagn — og
hann var með tvær þungar töskur.
Hann gaf sig að yfirmanni úr
hernum og kom þá f ljós, að ekki
minna en tveir kílómetrar voru út
að hafnarhliðinu. Það var full erf-
itt að hugsa til þess að bera tösk-
urnar alla þá leið f 30 stiga hita.
En herforinginn leysti málið;
fékk Pétri liðsmann sem var svo
sterkur,' að hann sleit umsvifa-
laust handfangið af töskunni og
varð sfðan að axla hana alla þessa
leið.
Pétur: Mér fannst fólkið í Rúm-
eníu mjög frábrugðið Rússum,
Það er dekkra yfirlitum og minn-
ir á Spánverja og ítáli. Klæða-
burður fólks er nokkuð vestrænni
þarna og alls ekki hægt að segja,
að það sé fátæklega til fara. Sum-
ir minna talsvert á Sígauna, bæði
i útliti og framkomu. Enda er
sagt, að Sígaunar hafi komið frá
Indlandi og fyrst setzt að í Rúm-
eniu.
— Og enn fórst þú með lest.
— Já, í þetta sinn til Bucarest.
Af einhverjum ástæðum hafði
þessi kafli i skipulagi feróarinnar
orðið útundan og ég varð að múta
burðarkarli til þess að fá miða.
Þetta er ekki löng leið, um fjög-
urra tíma ferð, landið flatt, farið
tvisvar eða þrisvar yfir Dóná.
— Og Dóná hefur verið „svo
blá“ eins og segir f Ijóðinu.
— Alls ekki. Hún var öllu frem-
ur grágræn á litinn.
— Hvaða mál talaðir þú f
Rúmenfu?
— Ég byrjaði alltaf á frönsku,
einkum þegar eldra fólk átti í
hlut. En ég talaði ensku við þá
yngri. Svo tala margir þýzku; hálf
milljón Þjóðverja býr þar á
ákveðnu svæði og þeir tala alltaf
þýzku í sínum hópi. Maður veit
eiginlega aldrei, hvaða mál maður
á að tala þarna. Rúmenskan er
rómanskt mál eins og þú veizt,
skylt latínu. Þetta eru leifar frá
þeim tíma, að Rúmenfa, sem þá
hét Deacia — og var skattland frá
Róm. Stundum spyr maður á
frönsku og er svarað á þýzku, en
sjaldan á rússnesku. Annars
fannst mér skemmtilegt að koma
til Bucarest. Frönsk áhrif eru
greinileg og Bucarest minnir á
Paris með breiða búlivarða og tré.
Blærinn á borginni er vestrænn.
Ég varð sjálfur að útvega mér
hótel og fann lítið og ódýrt hótel
nærri járnbrautarstöðinni. I
gestamóttökunni voru tveir ungir
menn á vakt og voru að hlusta á
Útvarp Luxemburg, þegar mig
bar að. Þeir slökktu undir eins á
tækinu óg ég spurði á frönsku,
hvort hægt væri að fá herbergi.
Annar talaði ágæta frönsku, hinn
ensku. Þegar ég kvaðst geta greitt
með dollurum, var til herbergi og
þegar það kom í Ijós, að ég var
íslendingur og fæddur Breti, þá
var líka hægt að opna fyrir
Lúxemburg að nýju. —
Pétur hafði ekki langa viðdvöl f
Rúmenfu. Leiðin Iá áfram til
Búlgarfu, sem er næsta Iand fyrir
sunnan. Hann tók sér far með
næturlest, sem var troðfull og
ekki hægt að sofa, nema þá upp-
réttur f sætinu í bezta lagi. En
það kom ekki að sök, þvf þarna
var lff og fjör og Pétur hitti að
máli fullt af skemmtilegu fólki.
Meirihlutinn var ungt fólk frá
Austur-Þýzkalandi, Póllandi ,og
Ungverjalandi. Samræðurnar
urðu aðallega á þýzku og
rússnesku, — þetta fólk var á
leiðinni til Svartahafsins, þar
sem það ætlaði að búa f tjöldum,
en sumir ætluðu að tjalda uppi f
fjöllum. Pétur veitti eftirtekt, að
það var ekki eins létt yfir Austur-
Þjóðverjunum, en hinir voru rétt
eins og venjulegir Vesturlanda-
unglingar.
Pétur: Ég fór með lestinni til
Sofia og bjó þar í þrjá daga hjá
kunningja mínum, sem hefur
skrifað bók um ísland, án þess þó
að hafa nokkru sinni komið
hingað. Hann hafði skrifað ráðu-
neyti hér og óskað eftir myndum í
bókina. Ráðuneytið sneri sér til
Þorsteins heitins Jósefssonar,
sem þá var á lífi og Þorsteinn
sendi nokkrar af sínum ágætu
myndum. Við Þorsteinn vorum
miklir vinir og eitt sinn sá ég
þessa búlgörsku Islandsbók i hinu
mikla og merka bókasafni Þor-
steins. Mér þótti hún athyglisverð
og það varð úr að ég skrifaði
höfundinum og fékk hjá honum
eintak.
Þannig hófust bréfaskipti
okkar, sem staðið hafa til þessa og
tvívegis hef ég heimsótt hann.
Þessi maður er kennari og veit
furðu mikið um Island. Og hann
dreymir um að komast hingað ein-
hverntíma.
— Mér hefur skilizt að Búlgar-
ar séu talsvert ólfkir Rúmenum
og það er merkilegt, að þessar
þjððir á Balkanskaganum skuli
ekki alveg hafa runnið saman f
eitt, hvað útlit snertir.
— Já, það er alveg rétt, að
Búlgarar eru ólfkir Rúmenum,
ekki bara f útliti, heldur einnig f
hugsunarhætti. Þótt landið sé lít-
ið eitt sunnar eru Búlgarar ekki
eins suðrænir í útliti. Þeir komu
mér fyrir sjónir sem stolt, heiðar-
legt og mjög áreiðanlegt fólk.
Eins og menn hafa ugglaust hug-
mynd um, ríkir þar í landi mjög
sterkt samband við Rússa. Það er
vináttusamband, sem byggist á
gamalli hefð, frá því rússneski
Framhald á bls. 15
/
Island
1936
Framhald af bls. 5
Wystan um og Ijósmyndaði vand-
ræði okkar.
Á siðasta degi leiðangurs okkar
skrifaði Louis:
„Og þá er lokið þeim leik, sem
aldrei skyldi byrjað hafa.“ Þó að
þessar endurminningar mínar
hafi sérstaklega beinzt að
Wystan, væri það illa gert, ef ég
sleppti því að segja, að enginn
okkar hefði verið þarna, hefði
ekki verið Bill Hoyland. En samt
myndi hann einnig játa það, að án
nærveru Wystans, hins óviðjafn-
anlega persónuleika hans og
kimnigáfu hefðum við aðeins
minnzt þess, sem við sáum og
reyndum í erfiðri ferð og furðu-
legt landslag orðið eftirminni-
legast.
Við riðum til Laugarvatns, sváf-
um þar i tjöldum og héldum siðan
daginn eftir i bíl til Reykjavikur.
Skólapiltarnir bjuggu á stúdenta-
garði, en Wystan, Louis og ég
fórum á geðveikraspítalann á
Kleppi. Menn kunna að hugsa:
„Var það furða!“ En i rauninni
vorum við gestir dr. Þórðar
Sveinssonar og fjölskyldu hans.
Auk alúðar þeirra og gestrisni
eru þrjú atvik sérstaklega minnis-
stæð frá þessari heimsókn.
Læknirinn þráaðist við að tala á
latfnu, sem var erfitt fyrir hina,
hvað þá mig, sem hætti að læra
latinu fimmtán ára. Þegar við vor-
um að baða okkur í baðherbergi
geðveikraspitalans undir daufum
klið f fjarska, var dyrunum
skyndilega hrundið upp og við
bjuggumst við þvi að verða settir I
spennitreyju naktir og blautir, en
allt fór þó vel. Og loks gerðist það,
að Wystan mölbraut beddann,
sem hann svaf á. Kannski hann
hefi dreymt, að hann væri enn á
harðri, hrjóstugri jörðunni.
Kvöldið eftir létu hinir I haf
áteiðis til Englands, en við þrir
bjuggumst til tveggja stuttra
ferða: til Reykholts og siðan til
Isafjarðar eigi langt fyrir sunnan
heimskautsbaug.
Við vorum einn dag í Reykjavík
og það eina, sem þar var markvert
að sjá að sögn Wystans fyrir utan
stórmerkilegt málverk á tré í
Þjóðminjasafninu af síðustu
kvöldmáltíðinni, var: Árni Páls-
son, prófessor i. íslenzkri sögu,
mikill maður vexti, sem hristist af
kátínu, Oddur Sigurgeirsson, sem
hafðist við á höfninni, Vladimir
(?), sem sá drauga i kringum sig,
og listmálarinn Kjarval!
Á þessum tíma — og reyndar
alla ævi — fann Wystan það af
óskeikulli eðlisávisun, hverjir
væri hæfileikum gæddir. Menn
komust ekki upp með neina
blekkingu eða uppgerð. Og hann
lýsti skoðun sinni sem algerlega
endanlegri. Og svo fór hann með
mig til Kjarvals, sem var risi að
vexti, en bliður og Ijúfur. Wystan
dáðist að andlitsteikningum hans,
sem minntu á Durer og Cranach.
Aftur á móti voru oliumyndir
hans algjörlega taumlausar og
jafnvel æðislegar.
Þjóöleikhúsið var þá enn aðeins
steyptir veggir, svo að honum
þótti leitt að sjá þar engin leikrit,
sem kynnu að endurspegla Is-
lendingasögur. Hann hafði brenn-
andi áhuga á leikhúsum um þetta
leyti. Hann var að beina áhuga
mínum i þá átt, og að lokum
hjálpaði hann mér að stunda nám
og verða leikljaldamálari. Honum
gazt engan veginn að því, að ég
skyldi hafna hjá sjónvarpinu
mörgum árum seinna, þótt vel
tækist. Hann leit á það sem tæki
af hinu illa og hefði betur aldrei
verið upp fundið. Það hefði
ekkert gildi nema á sviði iþrótta
og frétta. Hann gætti aðeins þess
hófs í andúð sinni á þvi að fallast
á að vinna fyrir það, ef hann
þyrfti ekki að horfa á það. En
einu sinni gerói hann það og sá
sitt eigið andlit. Það gaf tilefni til
hinnar frægu athugasemdar hans,
þegar hann likti hrukkóttu andliti
sínu við „brúðkaupstertu, sem
hefði verið skilin eftir úti I rign-
ingu“.
Á siðustu árum sínum í Kirchst-
etten, þar sem við hjónin heim-
sóttum hann á hverju sumri, var
hann orðinn hógværari, oft
annars hugar, þótt andleg reisn
hans væri óskert. Mörgum mun
það ekki ljóst að bak við hið
hrjúfa, ósveigjanlega og yfirlætis-
fulla ytra borð bjó djúp góðvild
og manngæzka, sem engan veginn
var bundin við þá, sem stóðu hon-
um næstir. Og þannig var það
einnig 1936, nema hvað orka hans
þá var óhemjuleg, hugur hans
sveiflaði frá einu efni i annað,
skoðanir hans voru óhagganlegar,
þó að hann væri vis til að skipta
um þær með jafnmikilli sannfær-
ingu — einhver eftirlætiskenning
varð alltaf að vera fyrir hendi.
Hann gat ýkt ofsalega og ruglað
menn i riminu, af því að honum
fannst gaman að því. Það var eng-
in furða, þótt hann væri kallaður
„Uncle Wiz“.
Við héldum með m/s Laxfossi
til Borgarness og þaðan í lang-
ferðabil að Hraunsnefi nálægt
Hreðavatrii. Hann vildi, að við
fengjum að kynnast þeirri is-
lenzku gestrisni, sérstaklega á
sveitabæjum, sem hann hafði orð-
ið aðnjótandi. Hann sagði, að hún
væri einlæg og ríkuleg. Ekki
ósvipað og i Englandi var það
tvennt, sem setti svip sinn á setu-
stofurnar: glerskál með fjöl-
skyldumyndum, sem skylt var að
skoða, og orgel. Hann var aðdá-
andi orgela og á augabragði gat
hann verið setztur og byrjaður að
spila hina óhjákvæmilegu sálma
og lofsöngva, sem hann söng
sterkri en ekki sérlega hreim-
fagurri röddu. Uppáhaldsnúmer
hans var Vox Humana, sem þvi
miður naut sin ekki þarna.
Sapphic Ode eftir Brahms og
•Moonlight in the Sahara tókst
betur.
Þessar síðustu vikur — þarna á
bænum i Reykholti, Café Norður-
pölnum á ísafirði og á Melgras-
eyri — urðum við að drekka
meira kaffi með rjómakökum en
nokkru sinni fyrr eða síðar. Kök-
ur eru veigamikill þáttur í is-
lenzku þjóðlifi, það er jafnvel
byrjað á þeim með morgunverðin-
um og þær eru það síðasta, sem
fram er borið fyrir háttinn.
Wystan var lítt hrifinn af kökum,
sagði að „það væri slæmt að vera
sólginn í sætabrauð".
Við riðum spöl frá Hraunsnefi
til Hreðavatns, sem er lítið stöðu-
vatn með eyju i þvi miðju. Við
fundum bát og Wystan sat i
skutnum og tók að sér að stýra.
Hann sýndi af sér allan þann
glannaskap, er hann mátti. Við
Louis gerðum það, sem við gátum,
en það var ekki mikið. Báturinn
snerist í hringi og fylltist smám
saman af vatni, en við lögðum
árar i bát og hlógum eins og vit-
lausir menn. En einhvern veginn
komumst við út í eyjuna samt.
Meðan Wystan virti fyrir sér út-
sýnið, tók hann að halda fyrir-
lestur um ýmsa meinlega ókosti á
enskum menntaskólum, sérstak-
lega hvað snerti vald umsjónar-
manna í bekkjum til að refsa
nemendum neðri bekkja og láta
þá vinna fyrir sig. Hann vissi, að
ég átti að verða aðalumsjónar-
maður næsta skólaár. Hann lauk
ræðu sinni með því að horfa á mig
og segja: „Allt vald er siðspill-
andi.“ Ég var mjög reiður og
glotti af ánægju.
Daginn eftir riðum við í fylgd
bóndans að Reykholti, þar sem
við höfðum nokkra viðdvöl i nýj-
um skóla, sem gaf Wystan tilefni
til að segja: „Corbusier færir sig
æ norðar".
Það var heitt I herbergjunum.
Þau voru hituð frá brennisteins-
hverunum, og hitastigið fór aldrei
niður fyrir sjötíu stig F. og var oft
meira. Þegar ég leit inn til
Wystans fyrir háttinn, hefði mátt
ætla, að við værum komnir aftur
að Arnarvatni. Á rúmið hafði
hann hrúgað öllu, sem tiltækt var.
Alla sina ævi hlóð hann furðuleg-
um stafla á rúm sín til að breiða
ofan á sig, burtséð frá hitastiginu
— ekki hitans vegna, heldur af
því að hann kunni vel við þunga.
Eitt sinn, þegar hann bjó heima
hjá okkur, setti hann meira að
segja stóra mynd ofan á ábreið-
una fyrir utan laust gófteppi, sem
hann fann í herberginu. I
Kirchstetten leit rúm hans út eins
og teppastafli.
Við héldum aftur rtl Reykjavik-
ur og höfðum stutta viðdvöl þar.
Með einni undantekningu var
þetta eina verulega leyfið, sem
hann tók sér, það sem eftir var
ævinnar. Annars var aðeins um
stuttar heimsóknir að ræða. I vax-
andi mæli varð líf hans siðan
ströng vinna samkvæmt timaskrá.
En hann minntist þessarar ferðar
með einstakri ánægju æ siðan.
Á leið okkar norður með m/s
Dettifoss komum við við á Pat-
reksfirði, þar sem farmur var tek-
inn, og vorum þar einn dag.
Okkur datt sú fiflska í hug að fara
fótgangandi i gúmmistígvélum
um 25 kílómetra vegalengd yfir
grýttan háls til hvalveiðistöðvar.
Á þessari erfiðu leið komumst við
það hátt, að við fengum óviðjafn-
anlegt útsýni yfir hinn djúpa,
bláa fjörð. En það var ekki nóg.
Við héldum áfram þreytulega
niður á við til að horfa á blóðbað.
Hvalir voru eitt af því fallegasta,
sem Wystan fékk séð. Eftir að
hafa horft á hinar andstyggilegu
aðfarir á forugri bryggjunni sagði
Wystan: „Þetta er nóg til að gera
mann að grænmetisætu ævilangt.
Það gefur okkur sérlega glögga
hugmynd um hina köldu, út-
hugsuðu grimmd hins mannlega
kynstofns." Við snerum burt og
reyndum að fá mat og kaffi, en
fengum ekki. Það setti að okkur
hroll og við héldum burt fullir
viðbjóðs. Ég hegðaði mér mjög
illa og sagði ekki orð i þrjá tíma.
Þegar við vorum kornnir efst upp
á hálsinn, sneri hann sér við og
sagði: „Þarna sjáið þið mann, sem
er i djöfullega vondu skapi!“ En
það stoðar ekki.
Morguninn eftir komum við til
ísafjarðar, sem honum fannst
fallegasti staður, sem hann hafði
séð. Gistihús Hjálpræðishersins
virtist vera eini staðurinn, þar
sem við gátum búið. Ólíklegri
þrenning en þessi undir forustu
Wystans gat varla hafa gengið þar
yfir þröskuld. En við dvöldum þar
og átum, meðan við biðum þess að
komast áfram til Melgraseyrar, en
héldum okkur aðallega á Café
Norðurpólnum á daginn.
Sú stund rann upp, þegar við
héldum, að áfengi myndi geta orð-
ið holl tilbreyting frá hinu eilifa
kaffi. Þá var enn langt til daga
hinna banvænu vodka martini,
eins og þegar hann á siðustu árum
sínum í Kirchstetten gat
þrammað burt um níuleytið á
inniskónum með flösku af vini í
hendinni, likastur fil að sjá að
aftan, til að fara i freyðibað.
Siðan gat hann legið I rúminu —
meðan við hinir hlustuðum á
óperu — og sötrað siðustu
Framhald á bls. 14