Lesbók Morgunblaðsins - 04.12.1977, Qupperneq 6

Benedikt og ValgerSur á Hvalnesi. Myndin er tekin fyrir nokkrum árum.
Menning
utan
alfaraleiöa
Þuríöur J. Árnadöttir rœöir viö hjönin
Valgerði Siguröardöttur og Benedikt
Stefönsson ö Hvalnesi
Fyrir kemur aó fólk sem
býr í þéttbýli segist vera
komið „aftur í menning-
una“ þegar komið er heim
úr ferðalögum um strjál-
býlar sveitir landsins.
Hvað þá er átt við með
„menningu“ er óljóst. Sú
grunnfæra trú er almennt
rótgróin, að flestir menn-
ingarþættir séu bundnir
þéttbýli, helst stærstu þétt-
býliskjörnunum. Þegar við
komum á menningarheim-
ili utan alfaraleiöa sann-
færumst við um að þessu
menningarmati okkar
kann að vera nokkuð ábóta-
vant.
Á einu slíku heimili áttum við
skemmtilega viðdvöl í áliðnum
júlímánuði á siðastliðnu sumri.
Við höfum ekið sem leið liggur
austur um Austur-
Skaftafellssýslu, snætt ágætan
kvöldverð á nýtísku hóteli á Höfn
i Hornafirði og á meðan orðið
vitni að því, þegar elsta verslun-
arhús kauptúnsins var' flutt af
grunni og fært á annan stað í
þorpinu til þess framvegis að
verða þar geymsla menningar-
verðmæta liðinna tíma, síðan ekið
yfir Almánnaskarð í niðaþoku og
misst gjörsamlega af rómuðu út-
sýni þaðan. Skyggnið er litlu
betra þegar komið er austur yfir
skarðið, rétt að skyggnst verði
niður að Papós austanvert við
Brunnhornið. Lónssveitin er því
strjálbýlli sem austar dregur og
fyrir austan Reyðará, sem er Iisti-
lega vel hýst og blómlegt býli, má
heita að komið sé út úr byggð.
Framundan er Lónsheiðin.
Skammt frá heiðarsporðinum
liggur hliðarvegur út af þjóðveg-
inum, yfir Víkurá og áfram aust-
ur að bænum Hvalnesi sem stend-
ur undir hákambinum á Eystra-
Horni. Lengra nær akvegur ekki.
Við erum sem sagt komin út úr
vegakortinu. En hvað þá um
menninguna? Er menningarlíf
fólks sem býr á svo afskekktum
stað á einhvern hátt frábrugðið
því sem tíðkast í þéttbýli?
Þrátt fyrir áletrun bæði á Is-
lensku og ensku við túnhliðið á
Hvalnesi um einkaveg heim að
bænum, höldum við áfram vióbú-
in því að fólkinu sé ekki um
ónæði gefið. En annað kemur í
ljóst þegar við berjum aö dyrum:
Húsráðendur telja ekkert sjálf-
sagðara en að spjalla við forvitna
ferðalanga. Og brátt erum við sest
í stofu sem á'allan hátt ber svip-
mót heimilismenningar hvar sem
er'á landinu: myndir, hlóm, bæk-
ur, handavinna, hljóðfæri auk
annars húsbúnaóar. Út um glugg-
ann sér yfir Hvalneskrók og það-
an langt á haf út, til suðausturs
sér til vitans á Hvalnesi varla
meira en snertispöl frá bænum,
að því er virðist.
Búskapur
á Hvalnesi
Þau hjón Valgerður Sigurðar-
dóttir og Benedikt Stefánsson
hafa búið hér á Hvalnesi í 26 ár.
Þau eru bæði Austur-
Skaftfellingar, hún fædd og upp-
alin á Höfn í Hornafirði en hann í
Hlið í Lónssveit.
En hvers vegna kusu ung, ný-
gift hjón að setjast að á austasta
og afskekktasta bænum I sveit-
inni á því herrans ári 1951? Er
þetta ef til vill ættarjörð?
— Hvalnesið er ekki okkar ætt-
arjörð. En Einar Eiríksson, sem
hér bjó lengi og margir kannast
við, keypti og tók við jörðinni
eftir föður sinn sem hér bjó áður.
Um það leyti sem við giftum okk-
ur var hér litið um jarðir til ábúð-
ar. Einar var þá nýlega hættur
búskap og fluttur frá Hvalnesi og
hafði jörðin verið i eyði í eitt eða
tvö ár. Vegna kunningsskapar og
tengsla við Einar, en systir hans
var gift móðurbróður Valgerðar,
réðist þaó svo að við tókum jörð-
ina og fluttum hingað árið eftir að
við giftum okkur eða 1951. Þá
varð að byrja á því að byggja upp
flest hús, þó var grindin að íbúð-
arhúsinu komin upp en við lukum
við bygginguna og búum enn i því
húsi. Þá má telja að húsakostur sé
nú viðunandi.
Er Hvalnesið góð bújörð?
— Nei, ekki á nútíma mæli-
kvarða. Jörðin er Iítil heyskapar-
jörð. Eins og sjá má eru hér engin
skilyrði til ræktunar, engar gras-
nytjar heima við nema túnið;
meira er ekki hægt að rækta til að
vinna með vélum eins og nútíma-
búskapur krefst. Það er liðin tíð
að slá í brekkum með orfi og !já
og setja á Guð og gaddinn eins og
má segja að áður væri gert. Hér í
sveitunum hagar víða svo til að
sækja verður heyskap langt að.
En héðan frá Hvalnesi mun það
vera einna lengst eða um 25 km.
leið fram og til baka. Mér hefur
talist svo til að við heyskap og
heyflutninga ökum við á hverju
sumri álíka langan veg eins og við
hefðum ékið kringum allt island.
Eini heyfengurinn sem við höfum
hér heima er af litlu lúni og það
látum við í vothey. Ég álít að
bændur gefi þeirri heyverkun of
Iítinn gaum, miðað við óstöðuga
veðráttu; með því má einnig kom-
ast af með minni vélakaup. Ef
ekki væri svo langt að flytja heyið
mundi ég verka allt hey í vothey,
segir Benedikt.
Hvert sækið þið grasnytjar?
— Við höfum landsvæði sem
ræktað hefúr verið upp í landi
Reyðarár, einnig eyðijörð, Svín-
hóla. Þegar búskapur fór að krefj-
ast stærra bústofns gaf Hvalnesið
ekki möguleika til að halda i við
aðra í þeirri grein. Þorsteinn
Geirsson bóndi á Reyðará gaf okk-
ur þá kost á að rækta upp sand-
spildu í féJagsstarfi. Ég hef nú
þar vissan hluta af ræktuðu landi
en unnið er með búvélum sem eru
að hluta sameign okkar Þorsteins.
Sá búskaparmáti tíðkast víðar hér
um slóðir vegna uppgræðslu sand-
anna hér i sýslu, sem er mjög
landþröng. Vatnajökull kreppur
að. Ég tel, að með því að friða
sandana, byggja varnargarða,
brúa árnar og setja þær í stokka,
hafi verið stigið mikið framfara-
spor og gjörbylting hefur orðið í
búskaparmöguleikum. Frióunin
ein nægði til þess að á 20 árum
eða svo hafa sandarnir gróið upp
og viða eru enn að skapast gras-
lendi, auk þess sem þeir hafa ver-
ið beinlínis ræktaðir upp. Þetta
hefur orðið Iyftistöng fyrir bú-
skap hér á Hvalnesi ekki siður en
annarsstaðar.
— Hafið þið stórt bú?
— Við náum ekki vísitölubúi.
Við höfum 330 fjár að vetrinum
og þrjár kýr; mig minnir að vísi-
tölubúið sé 430—50 ærgildi núna.
Nei, við höfum engan hest. Hesta-
eign hefur lagst niður að mestu í
sveitinni, bæði er það vegna land-
þrengsla og eftir að Jökulsá var
brúuð er ekki lengur þörf fyrir
hesta á heimilum; fjalllendið er
það stórbrotið að ekki er smalandi
á hestum.
Hlunnindi
og vitavarsla
— Eru engin hlunnindi til af-
nota með búskapnum?
— Fyrr á tímum byggðist bú-
skapur á Hvalnesi mest á sjósókn,
var þá róið úr Hvalneskróknum
og komu menn hingað úr öðrum
landshlutum, einkum af Norður-
landi til sjóróðra. Þegar Einar á
Hvalnesi tók hér við búi byggðist
afkoma fullt eins á sjófangi og
landbúnaði. Fiskur gekk þá oft
upp að landsteinum og var auð-
velt að sökkhlaða bát á skömmum
tíma. Nú er ekki um aðra sjósókn
að ræða en nokkra silungsveiði í
Lóninu til heimilisnota. Á 6. ára-
tugnum var reynt að veiða ál til
framleiðslu en talsvert mun vera
um hann hér i lóninu. Sú tilraun
náði þó ekki tilætluóum árangri
en að henni stóðu Loftur Jónsson
og SlS. Skúli á Laxalóni er nú
með nýja tilraun um álaveiði en
útkoman er enn óviss.
— Er ekki eitthvað um berg-
tegundir sem áhugi er fyrir að
vinna?
— Jú, hér er talsvert af
gabbró eða forngrýti bæði í fjöll-
unum og niður við sjó. Þetta er
gráleit steintegund og bera hlið-
arnar hérna fyrir ofan blæ af
þessum gráa lit. Þetta hefur verið
rannsakað allmikið en þó ekki til
hlýtar. Þessi steinn er mjög harð-
ur og veðrast lítið, hefur verið
notaður í legsteina, skrautmuni,
sófaborð og fleira. Væri vafalaust
hægt að nýta hann meira ef ekki
væri svo óhagstætt um flutninga
og fjarlægð frá vinnslustöðum.
En jarðfræðingar hafa rannsakað
þennan landshluta mikið enda er
þetta talinn vera elsti hluti lands-
ins.
— Hér er vili; sjáið þið um
vitavörslu?
— Þessi viti var byggður
skömmu eftir að við fluttum hing-
að. Við höfum séð um hann. Það
er bindandi starf og stundum all-
erfitt. Það þarf að vitja hans 4.
hvern dag. Þangað er stundum
illfært, til dæmis í kafsnjó og stór-
veðrum. I venjulegu færi er um
klukkutíma gangur báðar leiðir.
Til skamms tíma var greiðsla fyr-
ir þetta starf vægasl sagt mjög
lág, en nú hefur verið nokkuð
bætt þar um, þó ekki Dagsbrúnar-
taxti. Þegar nýi vegurinn kemst á
austur fyrir verður mun auðveld-
ara að komast i vitann. Eins og er
endar akvegur hér á hlaðinu.
Ferðafólk gerir sér þetta ekki
ljóst og sumir hafa keyrt hér í
gegn og ætlað að brjótast austur
fyrir og lent í vandræðum. Þess
vegna settum við upp athugasemd
á túnhliðið um að hingað liggi
einkavegur.
— Hvenær eigið þið von á að
vegasamband komist á austur í
Álftafjörð?
— Um það vil ég ekki spá, segir
Benedikt. Undirbúningur og mæl-
ingar hafa nú staðið yfir um 5
undanfarin ár, en ætli fyrstu
framkvæmdir fari ekki að sjást
bráðlega, jafnvel í sumar? Þegar
vegasamband kemst á verður
gjörbreyting á samgönguaðstöðu
hér.
Einangrun
og gamlar
búskaparvenjur
— Hefur einangrunin haft
mikil áhrif á búskapar- og heimil-
ishætti ykkar?
— Ekki verður því neitað. A
margan hátt hefur það þó færst i
betra horf á seinni árum. En við
getum alltaf átt von á að verða
innilokuð vegna ófærðar svo mán-
uðum skiptir á veturna, lengst
hefur það orðið þrír mánuðir. Við
höfum að visu bíl en á þeim tima
kemur hann að engu gagni. Til
gamans má geta þess að í fyrra-
vetur fórum við hjónin i fyrsta
skipti í okkar búskap saman til
Reykjavíkur og þurftum þá að
ganga 7 km leið inn að vegamót-
um í ófærð. Við komum svo aftur
eftir fimm daga og urðum þá að
ganga sömu leið til heim.
— Er aöstaðan á heimilinu
ekki svipuð og vfðast annarsstað-
ar?
— Til skamms tíma höfðum við
rafmagn frá lítilli rafstöð sem
Einar Eiríksson lét byggja en hún
var aðeins til ljósa. Eftir að við
fengum hingað rikisrafmagn fyr-
ir tveimur árum, höfum við þau
heimilistæki sem nú þykja sjálf-
sögð og svo auðvitað ljós úti og
inni. En við höldum samt ýmsum
gömlum venjum i búskapnum.
Við reykjum og söltum kjöt og
silung heima. Mjólkin er aðskilin
og strokkað smjör. Valgerður býr
til skyr á gamla vísu en kaupir þó
hleypinn til þess. Hún segir að
búið gefi ekki svo mikið af sér að
hægt sé að kaupa öll matvæli i
plastumbúðum. Héðan hefur
aldrei verið seld mjólk. Benedikt
segir að sér þyki samlagsmjólkin
vond og rjóminn lélegur.
— Eg tel að áróður út af óholl-
ustu landbúnaðarafurða hafi við
takmörkuð rök að styðjast, segir
hann. Á þeirri framleiðslu höfum
við uppfætt allstóra fjölskyldu, og
svo er Guði fyrir að þakka að
ekkert okkar hefur enn þurft að
leggjast inn á sjúkrahús og börn-
in okkar þurftu ekki á tannvið-
gerðum að halda fyrr en þau voru
farin að heiman.
— Eigið þið mörg börn? Eru
þau öll farin að heiman?
— Börnin eru fimm. Stefán er
elstur og býr nú á Siglufirði.
Agnes er nýlega gift og orðin bú-
sett á Höfn. Sigurður og Benedikt
eru heima á sumrin og yngst er
Kristín, sem er 12 ára. Hún er
heima hjá okkur nema þegar hún
er í skóla á veturna. Hér er barna-
skólinn farskóli en skyldunám
verða unglingar að sækja niður í
Nesjaskóla.
Ætterni og
uppvaxtarár
— En vendum nú umræðum að
ættum ykkar og uppvaxtarárum.
Benedikt, þú ert borinn og barn-
fæddur hér I sveit. Rekur þú ætt-
ir þínar einnig hingað?