Lesbók Morgunblaðsins - 04.12.1977, Side 12

Lesbók Morgunblaðsins - 04.12.1977, Side 12
Björn Egilsson frá Sveinsstöðum Átburðir við Stafnsrétt Stafnsrétt er fremst f Svartárdal Húnavatnssýslu, spottakorn fyrir framan bæinn Stafn, sem hún er kennd viö. Réttin og hólfið, þar sem safnið er geymt yfir nótt er á bakka eða eyri austan árinnar, sem heitir Langaeyri, en það nafn er nú lítið notað. Sunnan við réttina skiptist dalurinn í tvo dali. Að austan er Stafnsgil og þaðan kemur Svartá að meginhluta en að vestan Fossadalur og eftir honum rennur Fossadalsá fremur lítið vatnsfall er sameinast Svartá, þar sem dalirnir koma saman. Brattar hlíðar eru að Stafnsgili og Fossadal. Þar á milli er hálendishryggur all breiður og um 20 km að lengd, suður að Bugavatni. Það land heitir Háutungur var áður eignarland Stafns og hét þá Stafnsafréttur. Norðast á Fossadal að austan er Lækjahlíð. Hún ber nafn með rentu því nær óteljandi lækir renna niður hlíðina og spretta þar upp, enginn þeirra á upptök fyrir ofan brúnir. Hlíðin er næstum því algróin upp undir brúnir. Bæði sauðfé og hrossum er smalað til Stafnsréttar í fyrstu göngum. A miðvikudag í 22. viku sumars eftir hádegi kl. 1 til 3 kemur safnið ofan af Háutungum og Vesturheiði. Sauðfé er passað i Lækjahlið, en stóð- hross rekin heim í rétt og dregin sundur þar. Þegar liður að kvöldi og stóðdrætti er lokið er fjársafnið rekið norður yfir ána að réttinni og tekur það oft langan tíma. Það er svo réttað næsta dag fimmtudag. Það er gömul viðmiðun, að þegar sólarlag var i miðri Lækjahlíð átti að reka safnið úr hlíðinni út fyrir á í Vökuhvamm, þar sem það var vaktað yfir nótt eða i hólf norðan við Stafnsrétt, sem síðar varð. En Stafns- rétt hefúr ekki alltaf staðið á Löngueyri. IJPPHAF STAFNSRÉTTAR I „Göngur og réttir“ 5. bindi er ritgerð eftir Stefán Jónsson fræðimann á Höskuldsstöðum er nefnist „Upphaf Stafnsréttar“. Stefán vitnar i einn þátt Hún- vetningasögu eftir Gisla Konráðsson. Sú frásögn tekur af allan vafa um það, hvenær Eyvindarstaðarétt var Iögð niður, sem aðalrétt eða skilarétt fyrir Eyvindar- staðaheiði og Háutungur en Stafnsrétt á Löngueyri tók við þvi hlutverki. Stefán telur frásögn Gísla Kon- ráðssonar mjög góða heimild varðandi þetta mál og bendir á að Gísli bjó á Löngumýri í Vallhólmi árin 1808 til 1818 og gæti því sjálfur hafa verið í göngum haustið 1810 þegar viðsjár urðu í Háutungnasporði, er Gísli Konráðsson segir svo skemmtilega frá í nefndum kafla Húnvetningasögu er nefnist: „Þrakk við sauðarétt". „Ólafur Jónsson á Æsustöðum var nú hreppstjóri i Hlíðarhreppi, sem áður er talið. Sendi hann út gangna- seðla fyrir sauðarétt um haustið, sem siður var þá orðinn. Bárust þeir og norður í Skagafjörð, því margir ráku þaðan á Háutungur og Eyvindarstaðaheiði. En seðill sá sem berast átti um Tungusveit, komst í óskipan. Fyrir því komu margir Tungusveitungar eigi til gangna, en það var vani orðinn, einkum eftir að niður var lagður dráttur Skagfirðinga við Galtará á Eyvindarstaðaheiði, að þeir ráku til Stafnsréttar og drógu þar margt fé sitt, að létta á drætti við Eyvindar- staðarétt. En nú tókust deilur við Tungusveitunga. Vildu engir Ieyfa þeim dráttinn, sökum óskila gangna, nema Sigurður bóndi Jónsson i Stafni.“ „Urðu þá áköst og illyrði með sumum mönnum og eigi trútt um, að ryskingar tækjust, en hundgá og hávaði mikill og heldur óþyrmilega með féð farið. Jón prestur Konráðsson stóð uppi á réttarmelnum og vildi ekki ganga beint inn í þröngina. Sigurður í Stafni var hávaðamaður mikill, æðislegur og hverjum manni skjótari og málóði jafnan. Hvatti hann fram Tungu- sveitunga að ei létu þeir yfir ána reka, óð að séra Jóni presti og mælti: „Ósköp eru yfir þér, séra Jón, þarna stendur þú eins og þvara og lætur reka féð á brottu“. — Sumir Tungusveitungar grýttu á móti fénu vestan árinnar og höfðu hundá við, en þeir Sigurður og Arni vildu reka í ána og svo Svartdælir, Langdælir og Skarðamenn. Jón hét maður Ólafsson, bróðir Gvendar þjófs, húskarl Benedikts Vidalíns á Viðimýri. Tók hann hrút, festi taug á og vildi draga hann undan yfir ána. Það sá Einar á Yzta-Vatni og reið á taugina, slengdist Jón við það í ána og sleppti. Var það þá bæði, að hægara var að verja ána og svo þeir færri, sem fylgdu Sigurði og Arna, því fjöldi manna, er gengið höfðu Vesturheiðar, kom ofan að Eyvindarstöðum, þar kölluð var skilaréttin. Meðan þröng þessi var, tók Jón prestur Skóg hest sinn og reið á braut og Magnús mágur hans með honum og þegar á Oksa, á leið til Eyvindarstaða. Vildu þeir finna Ólaf hreppstjóra og væntu hann þar kominn, að beiðast réttarleyfis. Það sáu þeir Sigurður og Árni og riðu þeir á eftir. Var Sigurður vosklæddur og ærið ófrýnilegur, en maðurinn dökkleitur og ærið brúnsiður. Riðu nú hvorutveggja, sem mest þeir máttu. En fyrir því að þeir Jón prestur fóru fyrri, urðu þeir á undan þeim Sigurði til Eyvindarstaða. Fundu Ólaf fengu leyfið og var það þegar ritað, þegar þeir Sigurður riðu í hlað. Var Sigurði þá ærið þungt í skapi. Riðu þeir við það aftur. Skyldi þá rétta að morgni.“ Hér lýkur tflvitnun í Húnvetningasögu en frásögnin er talsvert lengri. í Lýtingsstaðahreppi var orðin mikil óánægja með Eyvindarstaðarétt, sem aðalrétt, skilarétt fyrir Eyvindarstaðaheiði og Stafnsafrétt, Háutungur, sem óværðin í Háutungnasporði haustið 1810 sannar. Það var heldur engin furða. Ur Háutungnasporði, norður og vestur að Eyvindarstöðum i Blöndudal er löng leið, varla styttri en 10 km. og yfir fjallgarð að fara og sömu leið til baka, þangað sem leiðin liggur norður Kiða- skarð. A fyrri tíð voru það aðallega sauðir og fjalla- lömb, sem rekið var til afréttar. Sauðir gátu hlaupið og hlaupið, en þessi langi rekstur að óþörfu var ill meðferð á lömbum, sem komu „lúin og þyrst af fjöllunum“. Samkvæmt bréfum, sem til eru leystist þetta deilu- mál sumarið 1812. Séra Jón Konráðsson vildi stefna málinu til dóms, en að sögn var það Pétur prófastur á Víðivöllum sem bar sáttarorð á milli, hinn merkasti maður og héraðshöfðingi og var þetta ekki í eina sinn að hann stóð að því, að setja niður deilur. 27. mai 1812 skrifa þeir, séra Jón Konráðsson og Þorsteinn Pálsson hreppsstjóri bréf til sýslumanns Húnvetninga Sigurðar Snorrasonar. í þessu bréfi biðja þeir sýslumann náðarsaralegast, að koma því til leiðar að Eyyindarstaðarétt verði færð á Löngueyri fyrir sunnan Stafnsklif. Þeir lýsa ftakanlega hræði- legum hrakningi á úthungruðu úrtiningsfé, sem rekið sé, margvislega illa verkað úr einni rétt í aðra. En nú hafði Sigurði í Korssanesi snúist hugur frá því tveim árum fyrr, ef til vill fyrir áhrif frá Pétri prófasti. Sigurður skrifar viðbót við bréf þeirra séra Jóns og Þorsteins, dagsett í Krossanesi daginn eftir 28. maí. Þar stendur: „Ég óska því af alhuga, að bón prestsins frá Mælifelli og hreppsstjórans frá Reykja- völlum mætti fá þann liðugasta framgang og vil sam- huga þeim í líkri undirgefni alúðlega óska þess sama“. Þessi bréf voru lesin upp fyrir manntalsþingrétti í Bólstaðarhlíð 1. júní 1812. Á þessu þingi var það samþykkt af öllum að færa Eyvindarstaðarétt á Löngueyri fyrir framan Stafnsklif. Þingsóknarmenn allir samþykktu þessa breyting og eigendur afréttar- landa, Sigurður í Stafni og mr. Jón Bjarnason hrepps- stjóri á Eyvindarstöðum. Hinn 11. ágúst 1812 sendi Sigurður sýslumaður Skagfirðingum bréf fyrir hönd Bólstaðarhlíðarhrepps- manna. Árið eftir 1813 var svo Stafnsrétt byggð á Löngueyri fyrir sunnan Stafnsklif, þar sem hún stendur enn, og fyrst réttað þar haustið 1813. Það ár andaðist mr. Jón Bjarnason hreppsstjóri á Eyvindar- stöðum. Hann var frá Holti í Svinadal, en kona hans var Ingibjörg dóttir Guðmundar ríka í Stóradal. Liklegt rriá telja, að fé hafi verið dregið sundur i Mælifellsárrétt á 19. öld og ekki rekið vestur, nema það sem að vestan var. Laust fyrir siðustu aldamót var byggð rétt í Mælifellsárlandi við Sellæk austan við Kiðaskarð. Skarðsrétt var hún nefnd og var réttað þar nokkur haust, síðast haustið 1903. Samkvæmt reikningum Lýtingsstaðahrepps var greidd leiga fyrir réttarstæði árið 1897 og ef til vill hefur Skarðsrétt verið byggð fyrr. Öll aðstaða var slæm við þessa rétt og árið 1905 var hún færð ofan í Mælifellsnes og síðan kennd við Mælifell. Á sýslufundi árið 1908 var Mæli- fellsrétt samþykkt skilarétt og hefur verið það síðan. FJARSKAÐI við STAFNSRÉTT. Þegar ég kom fyrst að Stafnsrétt á árunum fyrir 1920 var engin girðing við réttina til þess að geyma safnið yfir nóttina áður en réttað var. Skammt fyrir sunnan og austan Stafnsrétt, þar sem Svartá fellur til „Og þá skeði það allt í einu, að féð fór að renna í ána, þar sem voru holbak bakkanum að vestan og komst ekki upp. Féð hlóðst ofan í stokkinn og sem endaði með þvi að stíftan sprakk og á fimmta hundrað kindaskrokkar

x

Lesbók Morgunblaðsins

Direkte link

Hvis du vil linke til denne avis/magasin, skal du bruge disse links:

Link til denne avis/magasin: Lesbók Morgunblaðsins
https://timarit.is/publication/288

Link til dette eksemplar:

Link til denne side:

Link til denne artikel:

Venligst ikke link direkte til billeder eller PDfs på Timarit.is, da sådanne webadresser kan ændres uden advarsel. Brug venligst de angivne webadresser for at linke til sitet.