Lesbók Morgunblaðsins - 04.06.1978, Blaðsíða 12

MYRTAR
með því að þröngva þeim í
ramma pólitískrar túlkunar
Milan Kundera
Milan Kundera er í hópi fjölmargra viöurkenndra
tékkneskra rithöfunda, sem fá ekki útgefnar bækur sínar
í heimalandinu (en þeir eru nú um 400 talsins sem þar
eru á „svarta listanum").
Fram til ársins 1969 var hann prófessor viö
kvikmyndadeild háskólans í Prag og átti hlutdeild í því
aö hefja tékkneska kvikmyndagerð til vegs og virðingar
á 7. áratugnum. Fyrsta skáldsaga hans „Skrítlan“ kom
út áriö 1967 eftir mikiö þras og deilur viö ritskoöunina.
Hún naut mikilla vinsælda og var gefin út í 116 þúsund
eintökum.
Eftir innrás Rússa í Tékkóslóvakíu varö Kundera aö
hverfa frá störfum viö háskólann og bækur hans hurfu
úr öllum almenningsbókasöfnum þar í landi. Áriö 1975
var Kundera boöin prófessorsstaöa viö háskólann í
Rennes í Frakklandi. Var honum veitt leyfi til að flytja
þangað og þar er hann búsettur nú.
Grein þessi er þýdd úr New York Times Book Revíew
(8. jan., 1978), en þar var hún tekin upp meö nokkrum
breytingum úr enska tímaritinu Index on Censorship
(nóv.—des. hefti, 1977).
Þaö má meö sanni segja aö eg sé
nokkuö undarlega settur. Eg skrifa
skáldsögur mínar á tékknesku. En síðan
1970 hefi eg ekkert mátt gefa út í
heimalandi mínu, svo aö eg á enga
lesendur á þeirri tungu. Þaö sem eg skrifa
er fyrst þýtt á frönsku og gefiö út í
Frakklandi, síðan annars staöar, en
handritiö liggur kyrrt í skrifborösskúffunni
hjá mér sem eins konar frummót.
Haustiö 1968 hitti ég í Vín landa minn,
sem var búinn aö ákveöa aö flytjast frá
Tékkóslóvakíu. Hann vissi aö þá yröu
bækur hans ekki lengur gefnar þar út.
Mér fannst hann vera að fremja einskonar
sjálfsmorö og spurði hann hvort hann
gæti sætt sig viö að skrifa framvegis
aðeins fyrir þýöendur, hvort fegurö móöur
málsins skipti hann ekki lengur neinu máli.
Þegar eg kom aftur heim til Prag, beiö mín
þar tvennt sem kom mér á óvart: þó eg
flytti ekki úr landi, varö eg Ifka þaöan í
frá aö skrifa eingöngu fyrir þýöendur; og
þó þaö kunni aö viröast þversögn, tel eg
aö þetta hafi orðið móöurmáli mínu til
mikils góös.
Regurö einnar tungu, — í hverju felst
hún? I því aö málið sé gagnort og Ijóst,
segi eg fyrir mig. Tékkneskan er litskrúö-
ugt og lýsandi mál, oröin bera mikiö meö
sér, þaö er skynræn nautn að tungunni;
en þessa kosti kaupir hún því veröi, aö
stundum skortir á trausta röö og reglu,
rökrænt samhengi og nákvæmni. Tungan
er mjög skáldleg öörum þræöi, en þaö
getur veriö erfitt aö koma öllu sem hún
tjáir til skila hjá erlendum lesanda. Mér er
mikiö í mun aö bækur mínar séu þýddar
bæöi vel og rétt. Þegar eg skrifaöi tvær
síöustu skáldsögurnar haföi eg sérstak-
lega í huga þýöandann sem átti aö koma
þeim yfir á frönsku. Eg lagði mig fram um
þaö — óafvitandi í fyrstu — aö stilla
setningunum í hóf, hafa þær skiljanlegri.
Þetta var skírsla fyrir tunguna. Mér er
átjánda öldin mjög hugfólgin. Þeim mun
betra þótti mér tékknesku setningarnar
mínar hafa af því aö rýna í skæran spegil
þess máls sem Diderot skrifaði.
Goethe sagöi einu sinni viö Eckermann
að þeir væru aö horfa upp á endalok
þjóöbókmennta og upphaf alþjóöabók-
mennta. Eg er sannfæröur um aö
bókmenntir sem eingöngu eru ætlaöar
lesendum einnar þjóöar hafa síðan á
dögum Goethes verið tímaskekkja og
rækja ekki fyrsta og fremsta ætlunarverk
bókmenntanna. Aö lýsa því sem á daga
manna drífur þannig að ekki skiljist utan
endimarka eins lands, þaö er líka óg%eiöi
viö landsmenn sjálfa. Meö því vörnum viö
þeim að sjá út fyrir eigin túngarö,
hneppum þá í spennitreyju hreppa-
mennskunnar. Þaö er meira en sárt aö fá
ekki aö gefa út bækur sínar heima hjá
sér.en eg held aö í því felist hollur
lærdómur. Á okkar tímum veröum viö aö
líta svo á, aö bók sem ekkert erindi gæti
átt í heimsbókmenntirnar sé alls ekki til.
Sem tékkneskum rithöfundi er mér
ekkert um aö vera dreginn í aust-
ur-evrópskan bókmenntadilk. Aust-
ur-Evrópa er hreinpólitískt hugtak, sem
var ekki til fyrir svo sem þrem áratugum.
Ef átt er viö menningarhefö, er Aust-
ur-Evrópa Rússland; Prag telst aftur á
móti til Miö-Evrópu. Því miður eru menn
í Vestur-Evrópu illa aö sér í landafræði,
og sú fákunnátta gæti vel átt eftir aö
veröa þeim dýr, eins og raunar hefir áöur
sannast, samanber ummæli
Chamberlains 1938 um „lítið land sem viö
höfum litla vitneskju um.“
Þjóöir Miö-Evrópu eru fámennar og auk
þess hálf ósýnilegar bak við vegg úr
tungumálum sem engir aörir skilja og fáir
leggja stund á. Og samt er þaö einmitt
þessi hluti Evrópu sem á síöustu hálfri öld
hefir oröiö einskonar deigla þar sem
sagan hefir gert ótrúlegar tilraunir, bæöi
á einstaklingum og þjóöum. En um þetta
hafa Vestur-Evrópubúar aöeins ófull-
komnar og einfaldaöar hugmyndir, þeir
hafa aldrei haft fyrir þyí aö kynna sér
almennilega hvaö er aö gerast tvö þrjú
hundruö kílómetra frá friösælum heim-
kynnum þeirra sjálfra, og þetta kann, eg
segi þaö enn, aö eiga eftir aö veröa þeim
dýrt.
Úr þessum miöhluta Evrópu hafa
komiö, hver á fætur öörum, þeir menn-
ingarhvatar, aö þessi öld væri öll önnur
án þeirra: sálgreining Freuds; tólftónalist
Schönbergs; skáldsögur Kafka og
Haseks, sem lögöu bókmenntunum til
nýjan afkáraheim og þann nýja Ijóöskáld-
skap sem er aö finna í skáldsögum sem
ekki byggja á sálfræöilegri túlkun persón-
anna; og svo formgeröarstefnan, sem
kölluö er — strúktúralisminn — fædd og
uppvaxin í Prag á þriöja tug aldarinnar en
oröin aö tísku í Vestur-Evrópu þrjátíu
árum síðar. Eg ólst upp í þessum heföum
og á fátt sameiginlegt meö Aust-
ur-Evrópu. Eg biö þá forláts sem finnst
mér dveljast um of viö þessa broslegu
landafræði.
Einingarhugmyndin er árátta á stór-
þjóöunum. í þeirra augum táknar eining
framfarir. Jafnvel í orösendingu Carters
forseta til geimbúa er þaö harmaö, aö
heimurinn skuli enn vera klofinn í þjóöir,
og látin í Ijósi sú von, aö hann muni áöur
en langt um líöur sameinast í eina
menningarheild. Eins og eining sé allra
meina bót! Smáþjóð sem leggur sig fram
um aö hætta ekki aö vera til er með því
aö berjast fyrir rétti sínum til aö vera
öðruvísi en aðrir. Ef eining er sama og
framfarir, þá eru smáþjóöir and-framfara-
sinnaöar í orösins besta skilningi.
Mannkynssagan er verk stórþjóöa;
smáþjóöir njóta þess góðs sem af henni
flýtur. Stórþjóöir halda aö þær ráöi gangi
sögunnar og geta því ekki annað en tekiö
sjálfar sig og söguna hátíölega. Smáþjóö
lítur ekki á söguna sem sína eign og á rétt
á aö taka hana ekki alvarlega.
Franz Kafka var Gyðingur, Jaroslav
Hasek Tékki — minnihlutamenn, báöir
tveir. Þegar fyrri heimsstyrjöldin skall á,
kom herskár þjóöernisandi yfir Evrópu
eins og flog, sem jafnvel menn eins og
Thomas Mann og Apollinaire sluppu ekki
viö. í dagbók Franz Kafka getur aö lesa:
„Þýzkaland hefir sagt Rússlandi stríö á
hendur. Fór í sund eftir hádegi.“ Og þegar
hinn góöi dáti Schweik fréttir þaö 1914 aö
Ferdinand — sá sem var lærlingur hjá
rakaranum og drakk hárolíuna, eöa hinn
sem safnaöi hunda ... á gangstéttunum?
MILAN KUNDERA
Menn segja aö mikilleik lífsins sé hvergi
aö finna nema þar sem lífiö yfirstígur sin
eigin takmark. En hvaö ef allt líf af slíku
tagi er saga og saman er hvort eö er ekki
okkar eign? Er þá ekkert eftir nema
fáránleg skrifstofan hjá Kafka? Ekkert
nema aulahátturinn í hernum hjá Hasek?
Hvar er þá mikilleikinn, hátíöleg alvaran,
meiningin í þessu öllu? Einkennisgáfa