Lesbók Morgunblaðsins - 29.10.1978, Blaðsíða 2

Sigurður Skúlason magister
KAFFI, (hressingar)drykkur
(úr fraei kaffirunnans); fræ (baun-
ir) kaffirunnans (ristuð og möluð),
sem drykkurinn er geröur af (OM).
Finnst í ísl. ritmáli frá seinni
hluta 18. aldar (OH). Orðið er
ættað úr arabisku, þar sem það
heitir qahwe. Þaðan barst það
óbreytt til Tyrklands. Frakkar
breyttu því í café. d. kaffe, e.
coffee.
KONÍAK, (dýr) víntegund úr
þrúgum (OM). Orðið finnst í ísl.
ritmáli frá árinu 1832 og er
stafsett þar cognak (OH). Það er
heitið eftir nafni borgarinnar
Cognac í Frakklandi og er stytting
fyrir: Eau de Vie de Cognac
(Lífsins vatn Cognacborgar). d.
kognak.
KÓMEDÍA, gamanleikur, gleði-
leikur. Orðið finnst í ísl. ritmáli
seint á 16. öld (OH). Það er komið
af gríska orðinu komoidia (gleði-
leikur). d. komedie, e. comedy.
KOMMA, högg (greinarmerkið
,) (OM). Orðið finnst í ísl. ritmáli
frá því seint á 16. öld (OH). Það
ef komið áf gríska orðinu komma
er mérkti upphaflega: afhöggvið
stykki, en seinna stutt klausa. d.
komma, e. comma.
KOMPANÍ, verslunarfélag,
félag. Orðið finnst í ísl. ritmáli frá
árinu 1890 (OH). Það er ættað úr
latínu og merkir þar upphaflega
sameiginlegt brauðát (af: cum
(með) og panis (brauð)). d.
kompagni, e. company.
KUMPAN, KUMPÁNI, félagi,
náungi, kunningi, einnig: kompán,
kompáni (OM). Upphaflega hefur
kumpán verið sá er át brauð með
þér eða naut gestrisni þinnar
þegar þú hafðir kompaní á heimili
þínu. (sjá orðið kompaní). d.
kumpan, e. companion.
KOMPLEX, duld (sálarlífs),
flækja. Orðið finnst í ísl. ritmáli
frá miðri 20. öld (OH). Það er
ættað úr latínu, þar sem það
merkir m.a.: samhnýting, sam-
hengi. d. kompleks, e. complexity.
KÖKETT, ástleitinn, daður-
gjarn. Orðið finnst í ísl. ritmáli frá
árinu 1892 (OH). d. koket, e.
coquet.
KRISTALL, KRISTALLUR,
margstrendur fastur frumhluti
kristallaðs efnis, myndaður við
breytingu þess úr fljótandi eða
loftkenndu ástandi í fast, tak-
markaður af sléttum flötum með
ákveðnu horni sín á milli (mis-
gleiðu eftir gerð kristallsins),
bergk., ískristallur; þungt slípað
gler, vel tært, einkum notað í
skrautvörur; gripir úr slíku gleri
(OM). Orðið finnst í ísl. ritmáli frá
árinu 1584, stafsett: Christalla
(OH). Það er komið af latneska
orðinu crystallus er komið var af
gríska orðinu krystallos (ís). d.
krystal, e. crystal.
KONTRAKT, samningur. Orðið
finnst í ísl. ritmáli frá árinu 1629
(OH). Það er komið af latneska
orðinu contractus (saman dreg-
inn). d. kontrakt, e. contract.
KOKKUR, matreiðslumaður
eða kona (OM). Orðið finnst í ísl.
ritmáli frá árinu 1584 (OH). Það
er komið af latneska orðinu cocus
eða coquus sem merkir: matsveinn.
d. kok, e. cook.
KRÁNI, hegri, lyftitæki (OM).
Þetta er ungt aðskotaorð í ísl.
tæknimáli. Á ensku heitif það
crane af því að það líkist háfætt-
um, hálslöngum fugli eða minnir
réttara sagt á hann. Sá er kallaður
trana á íslensku. d. kran. Þess skal
getið að orðið krani í merkingunni
vatnskrani kemur fyrir í ísl.
ritmáli á 4. tug 19. aldar (OH).
KREM, (þykkt) leðjukennt
smyrsl (OM). Orðið kemur fyrir í
samsetningunni kremgulur, staf-
sett: crémegulur, í ísl. ritmáli frá
árinu 1897 (OH). Krem heitir á
grísku og latínu chrisma (hin
heilaga olía). Þaðan barst það inn
í frönsku og varð cresme (nú:
créme). Síðan barst það til Eng-
lands og varð þar cream. d. creme.
LAGER, vörugeymsla; vöru-
birgðir (OM). Orðið finnst í ísl.
ritmáli frá árinu 1955 (OH). d.
lager.
LÍBERAL, frjálslyndur. Orðið
finnst í ísl. ritmáli frá miðri 19.
öld (OH). Það er komið af latneska
orðinu liberalis sem merkir m.a.:
göfugur, heiðarlegur, gjafmildur.
d. liberal, e. liberal.
MAJÓR, foringi í her. Orðið
finnst í ísl. ritmáli frá því snemma
á 18. öld (OH). Það er ættað úr
latínu, þar sem major merkir:
meiri og er miðstig af lo. magnus
(mikill). Majór í her merkin að sá
er æðri en aðrir liðsforingjar,
a.m.k. kapteinar. d. major, e.
major.
MALARÍA, mýrakalda, köldu-
sótt (hitabeltissjúkdómur) (OM).
Orðið finnst í ísl. ritmáli frá 1920
(OH). Það er til orðið úr ítölsku
orðunum: mala aria (vont loft). Sá
uppruni gæti bent til þess að menn
hafi fyrrum talið að sýkin bærist
í loftinu. d. malaria, e. malaria.
MELÓDÍA, sönglag. Orðið
finnst í ísl. ritmáli frá árinu 1693
(OH). Það er ættað úr grísku, þar
sem það heitir meloidia og rnerkir:
sönglag. d. melodi, e. melody.
MÍNUS, frádráttarmerki (OM).
Orðið kemur fyrir í ísl. ritmáli frá
byrjun 20. aldar (OH). Það er
komið úr latínu, þar sem minus
merkir: Minni og er miðstig af
parvus (lítill). d. minus, e. minus.
MÍNUTA, tímaeining, 1/60 hluti
úr klukkustund, 60 sekúndur (OM).
Orðið finnst í ísl. ritmáli seint á
16. öld (OH). Það er komið af
latneska orðinu minutus sem
merkir: lítill. d. minut, e. minute.
MÓNÓPÓL, einokun, einkaleyfi
o.fl. Orðið kemur fyrir í ísl. ritmáli
frá árinu 1875 (OH). .Það er komið
af gríska orðinu monopolion sem
merkir: einkaréttur. d. monopol, e.
monwoly.
MORALL, siðgæði, siðferði,
samviska (OM). Orðið finnst í ísl.
ritmáli frá því snemma á 20. öld
(OH). Það er ættað úr latínu, þar
sem orðið mores (ft. af: mos)
merkir: skapferli. d. moral e.
morals, morality.
MÚSÍK, tónlist (OM). Orðið
músíkalist (músík) kemur fyrir í
ísl. fornmáli (Fr.). Það er ættað úr
grísku, þar sem mousike (þ.e.
techne) merkir: íþrótt músanna
(menntagyðjanna). d. musik, e.
music.
NIKÓTÍN, tóbakseitur. Orðið
finnst í ísl. ritmáli frá árinu 1889
(OH). Það er myndað af ættar-
nafni Fransmanns nokkurs sem
hét Nicot. Sá samdi m.a. franska
orðabók. Hann var sendiherra í
Lissabon og þar keypti hann fræ
undarlegrar jurtar sem komið
hafði verið með þangað frá
Ameríku. Á þennan hátt komst
hann fyrstur manna með tóbak til
Frakklands. d. nikotin, e. nicotine.
NÍHILISMI, gereyðingarstefna.
Orðið finnst í ísl. ritmáli frá árinu
1871 (OH). Það er dregið af orðinu
nihil á latínu sem merkir: ekkert.
Níhilismi var heimspeki
rússneskra stjórnleysingja á 19.
öld, en þeir töldu pólitík samtíðar
sinnar svo spillta að þeir vildu
gera hana að engu. d. nihilisme, e.
nihilism.
NÚLL, talnatákn, sem skilur
milli jákvæðra og neikvæðra
talna; lægsta talnatákn (OM).
Orðið finnst í ísl. ritmáli frá árinu
1798 (OH). Það er komið af
neitunarorðinu nullus á latínu
(enginn, ekki, alls ekki). d. nul, e.
null.
ÓKEI, allt í lagi (OM). Þessi
bandaríska upphrópun: OK, okay,
hefur sennilega borist hingað
skömmu fyrir miðja 20. öld, enda
finnst hún í ísl. ritmáli um það
leyti (OH). Ekki eru menn á einu
máli um uppruna hennar, en í
sumum orðabókum er hún talin
frá 1840. Það skiptir nú ef til vill
litlu máli. Hitt er staðreynd að
hún hefur orðið íslendingum,
einkum börnum, mjög tungutöm.
Hún heyrist víða um lönd og
frægur 'amerískur rithöfundur,
H.L. Mencken, telur hana glæsi-
legasta amerískt orð sem til sé! .
ÓPERA, söngleikur; söngleika-
hús (OM). Orðið kemur fyrir í ísl.
ritmáli árið 1898 (OH). Það er
ítalskt og komið úr latínu, þar sem
það heitir opera og merkir: verk í
ft. Fyrsti söngleikurinn var kallað-
ur á ítölsku: opera musica (tón-
verk). Opera er stytting á því
orðasambandi. d. opera, e. opera. /
OPTÍMISTI, bjartsýnismaður.
Orðið finnst í ísl. ritmáli nálægt
síðustu aldamótum (OH). Það er
komið úr latínu, þar sem optimus
(bestur) er efsta stig af lo. bonus
(góður). d. optimist, e. optimist.
ORKESTUR, hljómsveit (OM).
Orðið finnst í ísl. ritmáli frá árinu
1925, stafsett: orkester (OH). Það
er ættað úr grísku, þar sem
orohestra merkir danssvið. Á 16.
öld var farið að leika innan húss.
Þá sat fólk í gryfjunni eins og það
er orðað, en í Frakklandi var hún
ætluð söngvurunum. Englendingar
notuðu orðið orchestra bæði um
hljómsveitina og dýr sæti í
Ieikhúsi nálægt leiksviðinu. d.
orkester.
ORGÍA, drykkjusvall, óstjórn-
legt slark. Órðið finnst í ísl.
ritmáli frá árinu 1942 (OH).
Dionysius hét vínguðinn hjá
Grikkjum. Þeir héldu næturhátíð-
ir honum til heiðurs. Oft lenti þar
allt í sukki og svalli, þar sem
karlar og konur urðu ofurölvi,
sungu, dönsuðu og sinntu lítt
opinberum velsæmireglum í ást-
leitni. Grikkir nefndu þessháttar
hátíð orgia sem merkir: launhelgi.
Vegna framferðis fólksins breytt-
ist merking orðsins seinna í
gífurlegt svall. d. orgie, e. orgy.
PALLÍETTA, lítil gljáandi
málmdoppa (til skrauts á kven-
kjól) (OM). Orðið palléttaður
kemur fyrir í ísl. ritmáli árið 1860
(OH). Pallíetta merkir upphaflega:
Lftil skófla og er komið af latneska
orðinu pala (skófla). d. paljet
(paillet).
PÁFI, æðsti maður róm-
versk-kaþólsku kirkjunnar (OM).
Orðið kemur fyrir í ísl. fornmáli
(Fr.). Merking þess er: Faðir hirðar
sinnar og er komið af gríska
orðinu papa. d. pave, e. pope.
PAPPÍR, efni, t.d. framleitt úr
tré eða tuskum, mótað í þunnar
arkir (OM). Orðið finnst í ísl.
ritmáli frá árinu 1542 (OH). Það er
upphaflega komið af gríska orðinu
papyros (á latínu papyrus), en það
var heiti á jurt sem pappír var
unninn úr. d. papir, e. paper.
PARADÍS, himnaríki, sælustað-
ur sáluhólpinna eftir dauðann;
Eden (OM). Orðið kemur fyrir í ísl.
fornmáli (Fr.). Það er ættað úr
grísku, þar sem paradeisos merkir:
lystigarður. Grikkir höfðu fengið
orðið frá Persum sem töldu að
sanntrúaðir menn færu eftir
dauðann til staðar er nefndist
pairidaeza og merkir: svæði með
garði umhverfis. Á latínu heitir
orðið paradisus. d. paradis, e.
paradise
PARAGRAF, grein í lesmáli.
Orðið kemur fyrir í ísl. ritmáli frá
árinu 1843 (OH). Það er komið af
gríska orðinu paragraphos (merki
á spássíu). d. paragraf.
PARÓDÍA, skopstæling. Sést í
ísl. ritmáli um þessar mundir.
Orðið er ættað úr grísku, heitir
þar paroidia og merkir: skopleikur.
d. parodi, e. parody.
PASSÍA, píslarsaga Krists
(OM). Orðið finnst í ísl. ritmáli frá
árinu 1541 (OH). Það er ættað úr
latínu, þar sem það heitir passion,
í síðlatínu: passio (þjáning). Það er
haft um þjáningar Krists á
krossinum. d. passion, e. passion.
PASTÖRISÉRA, gerilsneyða.
Orðið finnst í ísl. ritmáli frá árinu
1898 (OH). Það er dregið af nafni
franska efnafræðingsins Louis
Pasteur (1822-1895). d.
pasteurisere, e. pasteurize.
PEDALI, stig á reiðhjóli, fetill á
hljóðfæri. Orðið finnst í ísl.
ritmáli frá árinu 1899 (OH). Það er
komið úr latínu, dregið af pedis
sem er ef. af pes (fótur). d. pedal, e.
pcdíil
PENNI,tæki til að skrifa með
(með bleki) (OM). Orðið finnst í
ísl. fornmáli (Fr.). Það er komið af
latneska orðinu penna (fjöður), en
íslendingar skrifuðu öldum saman
með svonefndum fjaðrapennum. d.
pen, e. pen.
PENSILL, bursti notaður til að
bera eitthvað á með (OM). Orðið
finnst í ísl. ritmáli frá árinu 1738
(OH). Það er komið af latneska
orðinu penicillum sem merkti
upphaflega: Lítið skott sem notað
var til að skrifa með. Einnig er til í
latínu orðið penicillus og merkir:
pensill. Skriffinnskumerking orðs-
ins lifir í ensku, þar sem það heitir
pencil og merkir: blýantur. Raunar
er orðið pencil þar einnig til í
merkingunni: pensill. Hér á landi
merkir pensill tæki málara. d.
pensel.
PERSÓNA, maður, mannleg
vera, mannvera (OM). Orðið kem-
ur fyrir í ísl. fornmáli (Fr.). Það er
komið úr latínu, þar sem persona
merkir: Gríma sem leikarar höfðu
fyrir andlitunum. Þessar grímur
voru ólíkar og miðaðist útlit þeirra
við hlutverkið sem verið var að
leika. Seinna merkti persona: Hlut-
verk í sjónleik og loks fékk það
merkinguna: Sá sem fer með
hlutverkið. Núna táknar það
einnig mann sem fer með hlutverk
sitt í lífsbaráttunni. d. person, e.
person.
PESSÍMISTI, bölsýnismaður.
Orðið finnst í ísl. ritmáli frá árinu
1883 (OH). Það er komið af
pessimus á latínu sem merkir:
Verstur og er efsta stig af lo. malus
(vondur). Pessímisti merkir: Mað-
ur sem sér alltaf það versta eða er
svartsýnn. d. pessimist, e. pessi-
mist.
PLÁGA, þungt böl, mikið mein;
skæð landfarsótt, drepsótt (OM).
Orðið kemur fyrir í ísl. fornmáli
(Fr.). Það er komið úr latínu,
nefnist þar plaga og merkir m.a.:
högg og tjón. d. plage, e. plague.
PLANTA, urt, jurt eða tré
(OM). Orðið finnst í ísl. ritmáli frá
17. öld. Það er komið úr latínu, þar
sem planta merkir: II á fæti sem
stappaði fræinu niður í jörð við
sáninguna, en einnig merkir það:
græðlingur. d. plante, e. plant.
PÍANÓ, slagharpa (OM). Orðið
NOKKUR
AÐSKOTAORÐ
í ÍSLENSKU
©