Lesbók Morgunblaðsins - 28.04.1979, Blaðsíða 12

Jan Magnus Bruheim
Skáldið Jan-Magnus Bruheim við ritvélina í fallega bústaðnum, sem hann hefur byggt
sér á Skják í Guðbrandsdal (ljósm. Jul. Haganæs).
Ætti maður í fáum orðum að draga
upp mynd af skáldinu Jan-Magnus
Bruheim, pá gæti pað orðið á pennan
hátt: Andi skáidsins lyftir sér á sterkum
vængjum í átt til fjarlægra sjóndeilda
meðan maöurinn sjálfur gengur örugg-
um skrefum um fjalllendið, sem hann er
sprottinn úr og fóstrar hann. Honum er
pað deginum Ijósara hversu mikilvægt
paö er aö eiga sér samastað. í blaðavið-
tali segir hann: „Manneskjan vill aftur
komast heim til sjálfrar sín. Og til pess
að svo megi verða, má hún til að eiga
stað par sem hún er rótföst — heimili."
Öngvu að síður væri pað villa að segja
um Jan-Magnus Bruheim að hann sé
átthagaskáld. Heimahagarnir eru grunn-
urinn, en vettvangur starfsins er alheim-
urinn landamæralaus og óháöur tíma-
tali. Hið óráöna og ópekkta á landa-
mærasvæöi veruleika og draums.
Spurningar sem manneskjan hefur alltaf
velt fyrir sér, svör sem hægt er aö trúa.
Það er sagt að Jan-Magnus Bruheim sé
einn peirra sem sameinar afkimann og
alheiminn, á sama hátt og til dæmis
Olav Duun.
Jan-Magnus Bruheim er fæddur á
Skják í Guðbrandsdal þann 16. febrúar
1914. Og á Skják býr hann ennþá. Hann
ólst upp við sveitastörf og holla lífshætti í
nánum tengslum við náttúruna. En svo er
að sjá að listamaöurinn í honum hafi verið
til staðar alveg frá því hann var lítill
drengur. Hann hefur sjálfur frá því sagt,
að jafnvel áður en hann var orðinn læs á
bók, hafi sig dreymt um aö verða skáld.
Þegar hann var sö sækja vatn í bæinn á
veturna, kom það fyrir að hann setti sig
niður í snjóinn og skrifaöi í hann Ijóð. Og
þessi ástríöa til skáldskapar jókst jafnt og
þétt meðan hann þroskaðist. Hann rakst
á bækur og fólk sem örvaði hug hans til
skáldskapar. Til dæmis hefur hann nefnt
kennslukonu, sem hann var hjá í skólan-
um. Hún gaf nemendum sínum hlutdeild í
góöri þekkingu sinni á bókmenntum, og
skáldið hefur sagt að hann minnist
þessarar kennslukonu sinnar með þakk-
læti í huga.
Að loknum barnaskóla gekk
Jan-Magnus Bruheim í framhaldsskóla og
lýðháskóla, og því næst eitt ár í miðskóla,
sem ætlaður var fyrir tveggja ára nám. En
Jan-Magnus hætti eftir fyrra áriö. Honum
tókst ekki að samræma skólagönguna og
samband sitt við náttúruna, viö gróand-
ann, við það sem liföi og bærði á sér allt
um kring. Hann vildi heldur taka þátt í
vinnunni heima á bænum sínum. í tóm-
stundunum, á kvöldin og um helgar, sat
hann tíðum við skriftir. Og þann hluta
frítímans, sem hann notaði ekki til að
skrifa, gekk hann út og reikaði hér og þar,
um ræktarlandið, meðfram ánni, inn í
skóginn, upp á fjall. í vösum sínum varð
hann alltaf að hafa pappírsblöð og
blýantsstubba. Þetta varð að vana sem
hann heldur enn. Hann segir að sér finnist
hann ekki alklæddur ef hann hefur ekki
ritföngin á sér.
Þessi þörf hans til að skrifa niður hjá
sér það sem fyrir hann ber, þegar hann
gengur á vit náttúrunnar úti undir beru
lofti, virðist vera honum mjög mikilvæg. í
blaðaviðtali hefur hann gefið svar viö
þeirri spurningu, hvernig Ijóð verði til:
„Einhvern daginn dettur niðrí mig ein lína.
Hún er fest á pappír, meira gerist ekki í
það skipti. Hugmyndin sem fæddist,
verður að víkja fyrir öðrum hugsunum,
sem þrýsta á. En svo kannski einhvern
dag löngu seinna er hún allt í einu komin
aftur. Og þá hefur hugdettan þroskast,
svo unnt er að skrifa allt Ijóðið á blað.
Þegar ég dunda mér úti ískóginum fæ ég
oft hugmyndir af þessu tagi...“
Líklega er Jan-Magnus Bruheim ekki
einn um þá reynslu að fólk skilji ekki, að
skáld sé að vinna, þegar það reikar um og
Árið 1942 gaf Jan-Magnus Bruheim út
ljóðasafnið _ „Norður með Ban-
grat-tjörn“. Á þessari mynd sjáum við
skáldið við Bangrat-tjörn á Skják,
sumarið 1978. (ljósm. Jul. Haganæs).
Eftir Jul Haganœs
Ljóðið höfðar meira til tilfinninganna
en skarpskyggninnar, segir skáldið
Jan-Magnus Bruheim. (ljósm. Jul. Haga-
næs).
viröist ekkert hafa fyrir stafni. Samt er
það svo, að í þess konar aðgerðarleysi
verður skáldinu mest ágengt.
Jan-Magnus Bruheim hóf skáldferil sinn
með Ijóöasafninu „Lokaðar dyr“ 1941.
Eins og flestir sem leggja út á þessa
braut, fékk hann til baka fyrsta handritið
sem hann sendi útgefanda, með tilkynn-
ingu um, að ekki væri hægt að gefa það
út. En næsta handrit sem hann lauk við,
komst í hendurnar á Hans P. Lödrup
fyrrverandi ritstjóra blaðsins: „Lillehamm-
er Tilskuer". Lödrup virtust Ijóðin vera
góö og hann hvatti skáldið til að gefa þau
út. Síðan voru kvæðin borin undir A.H.
Winsnes prófessor og Arnulf Överland, og
báðir álitu þeir, aö þetta Ijóðasafn ætti að
prenta. Þannig komst frumraunin á fram-
færi.
Jan-Magnus Bruheim gerðist afkasta-
mikill rithöfundur. Með réttu hefur hann
áunnið sér mikinn orðstír sem Ijóðskáld,
en hann hefur einnig ritað allmikið í
óbundnu máli, með framúrskarandi ár-
angri. Auk þess hefur hann skrifaö
útvarpsleikritin: „Dimmir geislar" og „Hús
undir snjóhengju“, en þau eru óprentuð.
Það telst merkur viðburður í norskum
bókmenntum sérhverju sinni þegar út
kemur nýtt Ijóðasafn eftir þetta nafntog-
aða skáld. Nú í sumar (1978) sendi hann
frá sér 33. bók sína. Um þær mundir gafst
mér tækifæri til að heimsækja hann og
eiga við hann blaðaviðtal. Nýja bókin
heitir „Gapið“ og undirfyrirsögnin er:
„Myndir frá draumheimi".
„Þessi bók hefur sjálf valið sér formiö,
og ég hef skilgreint það: dæmisögur,
draumar og ljóð,“ sagði Jan-Magnus.
„Það varð engin glaðværðarbók, en
maður verður að skrifa það sem á mann
leitar. Mikið af þessu efni er komið til mín
í svefni. Það hefur aftur og aftur borið við,
að ég hrekk uþp úr svefni, og skrifa þá
nokkrar línur. Tvær af þesum dæmisög-
um urðu til fyrir 30 árum. En þær eru jafn
tímabærar nú eins og þá. Kjarninn og
rauði þráðurinn í þessari bók er ógnvekj-
andi tilhneiging tíðarandans til einstefnu
lögboða, og útþynningar á öllu sem
upprunalegt er og frumlegt. Bókin lýsir
niðurrifsöflunum og því andmannlega,
eyðingaröflunum í mannlífinu ...“
„Þú leggur mikla áherslu á draumana?“
sagði ég, þegar ég átti fyrrnefnt viðtal við
hann.
„Það hef ég alltaf gert,“ svaraði skáldið.
„Draumarnir eru verulegur hluti af tilveru
okkar. Það er ákaflega margt sem gerist í
undirmeðvitundinni. Annars er þaö þann-
ig, að maöur veit ekki hvaö gerast muni í
bók, sem maöur er að byrja að vinna aö.
Bókin lifir sínu eigin lífi, en samt sem áöur
er hún líkamning þess, sem innra meö
manni býr. Það er fáfengilegt aö skrifa
bók, sem maður finnur ekki, að maður
hafi lagt eitthvað af sjálfum sér í. Maður
hefur alltaf lesanda í huganum, þegar
maður situr við aö skrifa. Heföi maður
þaö ekki, þá væri þaö grófasta merki um
sjálfselsku aö gefa út bækur."
Á skáld að reyna að skapa samræmi?
„Já, það er mín skoðun. Það er meira
en nóg af misræmi og óskapnaði um-
hverfis okkur. Við búum í heimi sundur-
tættum af sprengjum og sameining er
horfin okkur úr augsýn. Við skynjum
formbundinn stöðugleika í því sem sam-
hljóm hefur og ekki er innikróað af
lokuöum landamærum. En hvarvetna
sjáum við að okkar tímar hafa tilhneigingu
til að hólfa sundur og koma í veg fyrir
sameiningu. Ef til vill er það sjálf verkatil-
högunin sem veldur hér nokkru um.
Hugsaöu þér mann, sem vinnur í skóverk-
smiöju og gerir ekki annaö en búa til
ákveðinn hluta af skónum. Ef til vill sér
hann skóinn aldrei fullgerðan fyrr en hann
fer í búö og kaupir hann!“
Er mikilvægt að „skilja" Ijóö?
„Lyrikk á maður ekki að meðtaka með
skynseminni einni. Ljóöiö höfðar meir til
tilfinninganna en skarpskyggninnar. Það
á að njóta þess á sama hátt og angan af
blómi. Sá sem reynir að sundurgreina
blómið í því skyni að ná taki á ilminum,
honum verður það eitt ágengt að drapa
blómið."
Því er þá ekki svo variö, að allir eigi aö
skilja Ijóðið á einn og sama hátt?
„Nei. Ef allir ættu aö skilja Ijóöiö sem
þeir lesa á sama hátt, þá væri Ijóðið
enginn skáldskapur. Við erum öll hvert
ööru ólík. Þaö er sagt, að ekki finnist einu
sinni tvö sandkorn sem séu eins. Þess
vegna verður sérhvert okkar að geta
notiö Ijóðs í samræmi við sitt eigið
skynsvið."
Er náttúran mikilvæg fyrir þig sem
skáld?
„Enda þótt ég skrifi ekki hreinræktaöar
náttúrulýsingar, þá er náttúran öngvu að
Norskt sköld sem
sameinar afkim-
ann og alheiminn