Lesbók Morgunblaðsins - 18.08.1979, Blaðsíða 4

„UREPIÐ ÞER HANN
ÞÁ FYRST"
Nokkrar hugleiðingar
um harm
leikinn á
Þegar ekið er út Blönduhlíðina fögru í
Skagafirði, verða Örlygsstaöir á hægri
hönd, snertispöl frá þjóðveginum milli
stórbýlanna, Miklabæjar og Víöivalla og
þó nær Víöivöllum, enda í landi þeirrar
jaröar. Staöurinn er frægasti vígvöllur
íslandssögunnar og var þar háð fjöl-
mennasta orusta á Islandi hinn 21. ágúst
árið 1238. Áttust þar við Sturlungar
annarsvegar, undir forystu feöganna
Sighvatar á Grund og Sturlu sonar hans,
en andstæöingarnir voru þeir Gissur
Þorvaldsson og Kolbeinn ungi.
Liðsmunur var allmikill því þeir Gissur
og Kolbeinn, sem Sturlunga kallar oftast
„sunnanmenn", höföu allt að 1700 manns
en þeir feögar trúlega nálægt 1300. Þó
verður ekkert fullyrt um þessa hluti, þar
sem aöalheimildin, sem er Sturlunga-
saga, segir harla fátt um þessi efni, eins
og reyndar svo mörg önnur. Virðist Sturla
Þóröarson, sem söguna skráöi, hafa
verið spar á blekiö því engum var
kunnugra um þaö sem geröist, þar sem
hann var einmitt í liöi Sturlu frænda síns.
Þær spurningar, sem hann lét ósvarað,
hafa um aldaraöir veriö viöfangsefni
þeirra manna, sem vilja fylla í eyðurnar
og leita orsakanna fyrir því, aö frægöar-
sól Sturlunga gekk svo óvænt til viðar á
Örlygsstöðum.
En svörin hafa löngum veriö meö ýmsu
móti og engin algild.
Skagfirskur fræöimaöur sagði; „Þaö
var feigöin sem kallaði þá.“
Menntaskólakennari svaraöi á þessa
leiö; „Þeir voru allir drukknir.“
Barnakennarinn sagði blátt áfram;
„Það var liösmunurinn.“
Ailt voru þetta haldlaus svör og spurn-
ingin viöameiri en svo, að hún yröi
afgreidd á jafn einfaldan hátt og hér var
gert. Þeir sem eru forlagatrúar, láta sér
nægja fyrsta svariö. Næsta tilgáta er
óstaöfest með öllu og reyndar mjög
ósennileg. Hvar áttu þessir langt aö
komnu menn, aö veröa sér úti um
drykkjarföng? Síöasta svariö er ekki
óeðlilegt. Þó sýndi þaö sig oft á Sturl-
ungaöld, aö liösmunur réöi ekki endilega
úrslitum í orustum.
Hér á eftir verður svipast um á vett-
vangi og meö hliösjón af sögunni bent á
ýmislegt, sem miöur fór í stjórn Sturlunga
og annað, sem heföi getað breytt at-
burðarásinni þeim í hag. Þegar maöur les
um Örlygsstaöabardaga, vekur þaö strax
undrun, hversu svifaseinir Sturlungar
voru þennan morgun og seinlátir. Þaö var
ekki fyrr en sunnanmenn flæddu yfir
Héraðsvötnin, aö þeir komust á hreyf-
ingu, en þá var allt oröiö um seinan og
úrslit orustunnar sem í hönd fór þegar
ráöin.
Með árvekni sinni og snarræði neyddu
Sunnanmenn Sturlunga til þess, aö
berjast á staö sem var vonlaus til varnar,
hvaö þá sóknaraðgeröa. Auk þess er
líklegt, aö nokkur hluti þess liðs, sem
kom meö þeim til Skagafjaröar, hafi
aldrei til Örlygsstaöa komiö, þegar litiö er
á seinlæti foringjanna, sem héldu sig á
næstu bæjum, er tæplega viö því aö
búast, aö óbreyttir liðsmenn, sem „dreift
var eftir allri Blönduhlíö mjög" hafi reynst
viöbragösharðari.
Sú ráöstöfun aö dreifa þannig liöinu
virðist því hlekkur í þeirri keöju ráðleysis
og óstjórnar, sem einkenndi allar athafnir
Sturlunga þessa örlagaríku daga og
leiddi til harmleiks, sem enn þann dag í
dag er sárt um aö hugsa. Þeir áttu aö
vera vel undir þaö búnir, aö mæta
óvinunum, ef þeir heföu notað tímann og
svipast um eftir vígvelli, sem þeim
hentaði. Raunar ber þess að geta, aö
lengi þótti horfur á því, aö Sunnanmenn
kæmu ekki norður. Slíkt afsakar þó
tæplega aögeröarleysiö.
Þeir Gissur og Kolbeinn ungi komu
sunnanyfir fjöll meö mikinn hluta liösins
og lágu úti allar nætur og hiö sama eftir
aö þeir komu til byggða í Skagafirði
vestan Vatna. Viröist þá ekki hafa sakaö
útilegan, þótt liðiö væri á sumar og komiö
fram yfir miöjan ágúst. Þeir héldu liöinu
þétt saman og fylgdust meö öllu, þannig
að Kolbeinn var fremstur en Gissur fór
síöastur og gætti þess, aö engir hyrfu
aftur. En austan Vatnanna, dreiföu Sturl-
ungar liði sínu á 20—30 bæi um alla
sveitina og virtust engar áhyggjur hafa.
Meö 1300 manna liösafnaö var ekki
ástæöa til þess að óttast óvini, sem ef til
vill létu ekki sjá sig noröan fjalla.
Þess er getiö í sögunni, aö Sturla hafi
sent menn á njósnir suöur til fjallvega og
valiö til þess bændur úr Skagafiröi, „ok
komu engir aftur" sem varla var viö aö
búast, þar sem þetta voru héraðsmenn
Kolbeins unga og trúlega fylgjendur
hans. Hér geröi Sturla sig sekan um
óskapleg mistök því áreiöanlega hafa
þessir „njósnarar“ veriö sunnanmönnum
kærkomnir meö nákvæmar fréttir af
þeim, sem þeir áttu einmitt aö njósna
fyrir.
Þetta er eitt af mörgu, sem aldrei
veröur skýrt, varðandi hátterni Sturlunga
þessa daga.
Var ekki sjálfsagt, aö senda menn, sem
hægt var aö treysta, að ekki hlypu í flokk
óvinanna. Nægt hefði, að hafa tvo til þrjá
léttríðandi menn í Reykjatungunni, vest-
an Vatna, þar sem útsýni var gott til
Kiðaskarðs og annarra fjallvega. Gátu
þessir menn, óséöir, áætlaö fjölda sunn-
anmanna og flutt fréttirnar á svipstundu
yfir í Blönduhlíöina. Heföu Sturlungar þá
ekki lengur þurft aö velkjast í vafa um
þaö, hvort þeir Gissur og Kolbeinn ungi
kæmu aö sunnan, eöa hversu liösterkir
þeir væru. Glögg vitneskja um nærveru
og styrkleika óvinanna hlaut að vekja þá
af væröinni, svo gerðar yröu viðeigandi
ráöstafanir, til þess aö hóa liöinu saman
og láta þaö taka sér vígstööu þar sem
gott var til varnar. Helluborgin var sá
staður, sem best hentaöi liöi í varnar-
stööu og hefði nánast reynst óvinnandi
vígi,- ef þangaö hefði veriö fært grjót af
hæfilegri stærö, til þess aö kasta aö
Orlygs-
stöðum
Eftir
Tryggva Haraldsson
Akureyri
þeim, sem aö sóttu. Nóg er af slíku grjóti i
næsta nágrenni. Sunnanmenn heföu
oröiö að hverfa frá við svo búiö, þrátt
fyrir liösmuninn, og umsát var svo til
óhugsandi á þessum tímum vegna erfiö-
leika á aödrætti matfanga. Líklegt er, aö
hér heföu tekist samningar fyrir milli-
göngu góöra manna og frekari vandræö-
um veriö afstýrt, a.m.k. í bili.
Fleiri valkosti áttu Sturlungar.
Ekkert var auöveldara en aö verja
sunnanmönnum vööin á Héraðsvötnum,
sem telja varö nógu erfið yfirreiöar, þótt
menn færu ótruflaðir. Þaö var algerlega
vonlaust, að reyna slíkt, móti grjótkasti
og spjótalögum, því lítiö óhapp, úti í svo
djúpu vatni, gat stefnt miklum hluta
liðsins í bráöan voöa. En sökum skorts á
upplýsingum (njósnum) hafa Sturlungar
talið sig svo sterka, aö þeir þyrftu ekkert
aö óttast og gætu mætt óvininum hvar og
hvenær sem væri. Þaö var ekki á allra
færi, aö draga saman 1300 manna her,
eins og þeir feðgar höföu hér yfir aö ráöa
og þeir hafa talið þaö ólíklegt ef ekki
óhugsandi, að þeim Gissuri og Kolbeini
tækist slíkt. Loks er ótalinn sá möguleiki,
aö ráöast á sunnanmenn nýkomna af
öræfum, áöur en Brandur Kolbeinsson
heföi safnaö hundruðum manna um
utanveröan Skagafjörð þeim til styrktar.
En ekkert af þessu var gert og því fór
sem fór.
Áöur en lengra er haldið þessum
hugleiðingum, skulum viö svipast um á
Örlygsstööum, þessum staö, sem um
aldir hefir geymt minningar, sem staðiö
hafa sem þyrnir í holdi þjóöarinnar.
Staöurinn er uppi á lágri brekkubrún,
beint noröur af nýbýlinu Asgaröi og lætur
ekki mikiö yfir sér. Taliö er aö þarna hafi
veriö býli til forna, en á Sturlungaöld var
þar sauöahús, gamlar húsarústir og
fallinn vallargaröur, en innan hans hóp-
uöust Sturlungar saman í byrjun bardag-
ans.
Hefir geröiö veriö u.þ.b. 80—90 metrar
að innanmáli og heldur lengra frá norðri
til suðurs. Innan þess er landið flatt og
hallalaust en kargaþýft og hefir trúlega
veriö svo, þegar þeir atburöir gerðust,
sem hér eru ræddir. Þarna var því ekkert
vígi, eins og fram kemur í Sturlungu, og
reyndar miklu betri aöstaöa til sóknar,
því landiö umhverfis er hærra, nema aö
austan og suöaustan, enda sóttu sunnan-
menn ekki úr þeirri átt. Upp frá Örlygs-
stööum í átt til fjallsins er allbreitt
mýrarsund en ofan þess rís lágur hjalli
meö klettarimum í brúnum, þó ekki
samfelldum.
Þangaö flúöi Kolbeinn Sighvatsson úr
bardaganum meö sitt fríöa liö og haföi þá
tvívegis flúiö sama daginn. Sennilegt er,
að hann hafi ætlaö sér, aö komast
þangaö fyrr um daginn er hann sá
yfirþyrmandi fjölda sunnlendinga stefna
aö Víöivöllum á þeysireiö, æpandi heróp.
Hefir það ekki veriö álitlegt fyrir fámennt
lið, að leggja til atlögu við her manns, en
Sturla og Sighvatur ekki mættir til
hjálpar. Þegar Kolbeinn var kominn
þarna upp á hjallann, átti hann opna leiö
til frekara undanhalds noröur yfir, en
hingaö barst honum fréttin af falli þeirra
feöga og þá féllust honum hendur og
flóttinn varö ekki lengri.
Hann sneri heim aö Miklabæ, í opinn
dauöann þar sem öxin Stjarna beiö hans.
Þaö veröur ekki meö sanni sagt, aö
viöbrögð hans væru karlmannleg þennan
dag og var hann þó talinn röskur maður.
En vafasamt er þaö nú engu aö síöur, aö
dæma hann hart, aö lítt athuguðu máli.
Hann var ekki óvanur herförum og hefir
vafalaust séö, aö baráttan var frá upphafi
vonlaus. Þegar bardaganum var aö slota,
var Tumi yngri, bróöir Kolbeins staddur á
sama staö upp á hjallanum, meö flokk
manna. Þótt ungur væri, aöeins 16 ára,
tók hann rökrétta ákvöröun mitt í öllu
öngþveitinu og flúöi meöan tími vannst til
og komst til Eyjafjaröar. Var hann sá eini
af fimm sonum Sighvats, sem komst lífs
af úr hildarleiknum. Samt hafði Kolbeinn
ungi ekki misst sjónar af þessum unga
Sturlungi og tókst fáum árum si'öar, aö
laumast aö honum vestur á Reykhólum
og drap hann þar (1243). Voru Sturlu
Þórðarsyni ætluö sömu örlög í þeirri ferö,
þrátt fyrir friðartilboö Kolbeins áöur, en
Sturla sá viö klækjum hans og gat foröað
sér.
Annars heföum viö ekki átt Sturlunga-
sögu.
Var nú tekiö aö skeröast um karllegg
þeirra Sturlunga því áriö 1241 haföi
Gissur myrt Snorra Sturluson og þar meö
unniö eitt versta níöingsverk íslandssög-
unnar.