Lesbók Morgunblaðsins - 18.08.1979, Blaðsíða 12

fyrir honum hafi „heimspekin ekki veriö
kuldalegar ályktanir og abstraktion,
heldur upplifun, þjáningarfull reynsla
og fórnarstarf fyrir mannkynið."
Friedrich Nietzsche gaf heimspeki
19. aldarinnar kröftugt spark. Allt fram
á hans daga haföi öllu veriö raöaö
niöur af hinni mestu snyrtimennsku í
heimspekinni. Heimspekingarnir Kant
og Schopenhauer höföu þegar ákveöiö
mælikvaröann fyrir skynsamlegan
hugsanagang, vísindin settu fram kröfu
urh aö vera hin einu óskeikulu fræöi,
og vildu ákveöa, hvaö menn ættu aö
hugsa og hafast aö. En tæknin var
einnig komin til sögunnar. Áriö 1888,
þegar Nietzsche var 44 ára aö aldri,
voru gufueimreiöirnar komnar á sín
spor, benzínvélin frá Benz var komin í
gang, fyrstu háhýsin höföu veriö byggö
og fyrstu verksmiðjubáknin höföu veriö
reist. Þetta voru sem sagt órólegir
tímar, þetta voru tímar fyrir órólega
heimspekinga.
Þegar áriö 1871 vann Nietzsche sér
þaö til frægöar aö hneyksla heimspeki-
starfsbræöur sína meö riti sínu „Tilurð
sorgarleiksins," en þar snérist hann
öndveröur gegn anda upplýsingastefn-
unnar, og lét í Ijósi þá skoðun sína, aö
hinn hlutlægi hugsanamáti og hlutleys-
isafstaöa vísindamannanna væri ekk-
ert annaö en „heimskulegur brodd-
borgaraskapur." Þegar í þessu riti lítur
hann á sannleikann svokallaöan aöeins
SANNLEIKURINN
ER AÐEINS
TALSÝN
Um Friedrich Nietzche
Lengi vel tóku menn þann kostinn
aö þegja um hann, því aö þýzki
heimspekingurinn Friedrich Nietzsche,
fæddur áriö 1844 og dáinn aldamóta-
áriö 1900, lá undir þeim grun, aö hafa
veriö andlegur brautryöjandi nasist-
anna. Því er heldur ekki að neita, aö
nasistar notfæröu sér ýmsar heim-
spekilegar kenningar Nietzsches sér til
pólitísks framdráttar í sókn sinni til
valda og sniöu þær til eftir þörfum.
Eftir ósigur Þýzkalands fannst mörg-
um ráölegt að tala um heimspeki
Friedrichs Nietzsches sem hugsana-
gang geöveiks manns.
Síöasta áratuginn, sem Nietzsche
fiföi þjáöist hann reyndar af heilalömun
á háu stigi, var bundinn viö hjólastól og
fannst hann ýmist vera guö eöa þá
fáráölingur.
Hin frægu ritverk Nietzsches eins og
t.d. „Hin glaðværu vísindi eöa „Handan
góös og ills“ eru verk, sem hann samdi
viö beztu heilsu.
Eins má slá því föstu nú á dögum, aö
hinir eöallyndu Herrenmenschen hjá
Nietzsche eiga alls ekkert skylt viö
afbakanir nasista á þessu hugtaki.
Heimspekinginn sjálfan haföi á sínum
tíma grunaö, aö einhverjir kynnu aö
misnota kenningar hans síöar meir.
Hann vildi slá varnargarð um hugsana-
heim sinn, „til þess aö svínin og
skýjaglóparnir brjótist ekki inn í mína
garða.“
Nietzsche hefur nú öðlast uppreisn
æru, ef svo má aö oröi komast. Þaö
hefur aftur á móti í för meö sér, aö
heimspeki hans er aftur mjög á
oddinum um víöa veröld. Menn velta
heimspekikenningum hans fyrir sér í
mestu ákefð. Um 3500 ritverk hafa
birzt um heimspekinginn Friedrich
Nietzsche víös vegar um heim og á
fjölmörgum tungumálum. ítalski kvik-
myndaleikstjórinn Liliana Cavani hefur
gert kvikmynd um þennan „misskilda
snilling", og heimspekingar vorra daga
eru sífellt aö vitna í verk Friedrichs
Nietzsches. En þaö eru ekki bara
nútíma heimspekingar, sem rýna fast í
verk Nietzsches, þessa „mikla píslar-
votts“ eins og Gottfried Benn kemst aö
oröi um hann, heldur einnig guöfræö-
ingar, sálgreinar og áhangendur
mannvitsstefnu Steiners, sem allir láta
hrífast jafn mikiö af hinni auöugu
hugsana- og tilfinningaveröld
Nietzsches. Enginn annar þýzkur heim-
spekingur vekur þvílíkar umræður
manna á milli eins og Nietzsche og
enginn býöur fram jafn margar óleystar
gátur og hann. Ftithöfundurinn Thomas
Mann sagöi um Friedrich Nietzsche, aö
sem tálsýn manna. Um þaö leyti, sem
ofangreint rit hans kom út, var
Nietzsche prófessor í málvísindum og
bókmenntum viö háskólann í Basel í
Svisslandi.
Hinn þekkti ævisöguritari Nietzsch-
es, Ivo Frenzel, hefur þetta meöal
- annars aö segja um heimspekinginn
Nietzsche: „Friedrich Nietzsche hefur
endanlega fellt úr gildi möguleikann á
eiginlegum sannleika fyrir manninn og
um leiö fyrir sig sjálfan.“
Nietzsche gekk enn lengra í kenn-
ingum sínum: Hann lýsti í einstökum
atriöum „dauöa Guðs“, kastaöi fyrir
róöa hinu forna gildismati á hinu sanna
og hinu góöa, og tefldi í staðinn fram
heimi hvata og eðlisávísana, sem
skynsemin á engan aðgang aö, —
sýndi fram á viljann til að ná völdum,
vitund um lífiö í sífelldri hættu, og hina
eilífu endurnýjun þess: allt endurtaki
sig stöðugt af örlagabundinni innri
þörf. Til þess aö tryggja lífið handan
goós og ills, veröi maðurinn, sam-
kvæmt kenningum Nietzsches, aö
hefja sig upp yfir sitt eigiö sjálf og
veröa æöri maður, eins konar Zara-
þústra eins og í þekktasta verki
Nietzsches „Því mælti Zaraþústra.“
Allar þessar kenningar eru vissulega
alls engin blóölaus heimspeki, heldur
eigin upplifun, þjáningafull lífsreynsla,
líf fullt af heitum tilfinningum, Ijóörænt
lífshlaup.
Nietzsche var einnig snillingur í
meðferð tungunnar. Þannig stendur til
dæmis í „Næturljóöinu" í seinni hluta
„Zaraþústra“:
„Nótt er á; nú lætur í sér heyra
hvirflandi brunnanna kliöur. Nótt er á,
nú vakna þau fyrst Ijóö elskendanna
öll... hiö innra meö mér býr fýkn til
ásta og mælir sjálf á tungu frygðar.“
Sumir hafa kallaö Nietzsche Ijóöa-
heimspeking. En þaö hrekkur þó
skammt, því þrátt fyrir hið myndaríka
mál, sem hann oft notar, er hann ekki
Ijóðskáld, heldur einn hinn skarpasti
og framsæknasti heimspekingur sög-
unnar, og endurmat hans á öllum æöri
verömætum er hrein áskorun enn þann
dag í dag. Hinn kunni heimspekingur
Karl Jaspers hefur þetta um heimspeki
Nietzsches aö segja: „Heimspekilegar
þenkingar viö Nietzsche tákna, aö
maður veröur stööugt aö reyna að
standast honum snúning." Og rithöf-
undurinn Gottfried Benn kveður upp
þann úrskurö, aö „öll sálgreining og
allur existentialisminn eru hans verk."
Heimspeki Nietzsches hefur hvergi á
sér blæ hins hlutlæga. Hún er þvert á
móti huglæg og nærist á tilfinningum
og hrifum, tengist ytri aöstæðum, sem
bera í sér nægilegan tvískinnung og
harm.
Friedrich Nietzsche, sem var prests-
sonur, fæddur í Röcken í Saxlandi, lýsti
því yfir, að „Guö væri dauöur.“
Englendingurinn Ronald Hayman,
sem nú vinnur aö nýrri ævisögu
Friedrichs Nietzsches, segir um heim-
speki hans: „Mönnum er smátt og
smátt aö veröa aö fullu Ijós sú mikla
þýöing, sem heimspeki Nietzsches
hefur fyrir hinn siömenntaöa heim.
Nietzsche sá miklu skýrár heldur en
nokkur annar heimspekingur, sem
honum var samtíma, aö tungumáliö
sagöi ekki sannleikann, aö mannleg
vitund framleiöir uppspunnar sagnir,
og að full þörf væri á nýju guölausu
siöferöi, ef bjarga ætti heiminum frá
algjöru stjórnleysi."
Friedrich Nietzsche varð ekki gamall
maður. Aö morgni 3. janúar 1889 haföi
Nietzsche gengiö út úr íbúö sinni í
Torínó á ítalíu, þegar hann sá hest-
vagnsekil berja hestinn sinn með miklu
offorsi á Piazza Carlo Alberto. Augu
heimspekingsins fylltust af tárum og
hann vafði örmunum um hálsinn á
hinni misþyrmdu skepnu; þarna fékk
hann aðsvif og féll í götuna. Hann var
borinn til herbergja sinna, og eftir aö
hafa legið drykklanga stund hreyfinga-
laus á legubekk, rann á hann æðiskast,
og hann virtist ekki lengur heill á
geösmunum. Því hefur marg sinnis
veriö haldiö fram, aö Friedrich
Nietzsche hafi frá upphafi gert sér upp
andleg vanheilindi sín; en í heimspeki-
verkum sínum skýrir hann nákvæm-
lega frá því, undir hvaöa kringumstæð-
um hann kysi fremur aö gera sér upp
geðveiki, en aö lifa áfram í heimi lyga
og blekkinga. Nánustu vinir Nietzsches
eins og Peter Gast og prófessor Franz
Overbeck létu aldrei alveg sannfærast
um aö Friedrich Nietzsche þjáðist af
geöveiki síðustu 10 ár ævi sinnar.
August Strindberg leit alltaf á hann
sem heilbrigöan mann og ritaði honum
spotzk bréf um björtu hliöarnar á
uppgeröar geöveiki. Aörir létu smátt
og smátt sannfærast um aö sjúkdómur
Nietzsches væri alls engin uppgerð.
Einn er sá þáttur í lífi Friedrichs
Nietzsches, sem margir hafa álitiö, að
honum hafi fallið þyngra en flest
annað, en þaö var ást hans til
rússnesku konunnar Lou von Salomé,
en þau fengu aldrei aö njótast. Aö
sögn var þaö fyrst og fremst systir
Friedrichs, Elisabeth Förster-
Nietzsche, sem harðast gekk fram í aö
stía þeim í sundur.
Alls staöar í lífi Nietzsches kom til
mikilla átaka, jafnt í einkalífi hans sem
í hinni víöfemu heimspeki hans. Síö-
ustu æviárin dvaldi hann löngum ýmist
á heimili móöur sinnar eöa hjá Elísa-
bethu, systur sinni, og hugur þessa
mikla andans manns virtist umlukinn
myrkri næturinnar.