Lesbók Morgunblaðsins - 21.03.1981, Blaðsíða 3

Út í þennan krika lágu frá Tryggva-
götunni tvær bryggjur og var Ziem-
senbryggja innst, framundan Nor-
dalsíshúsinu, en innan bryggjunnar
og aö nokkru byggt út í sjó, var
Verkamannaskýlið, heldur sóöalegt
að sjá frá kolabakkanum en snyrti-
legra frá Tryggvagötunni, enda mun
frárennsliö frá skýlinu hafa legiö
beint niöur í krikann.
Sjórinn féll aö Tryggvagötunni og
stundum mátti sjá þar í fjörunni þáta
sem flætt haföi undan á fjöru, svo að
huga mætti aö botni þeirra. Yst í
krikanum að vestanveröu lá merki-
legasta bryggjan aflíöandi niöur í
sjóinn, þannig aö nota mátti hana
hvernig sem stóö á sjávarföllum,
þetta var Steinbryggjan. Margt
merkilegt haföi skeö viö Stein-
bryggjuna, flugvél veriö dregin þar á
land og upp á planiö fyrir ofan
bryggjuna og þegar sjálfur konung-'
urinn eöa önnur stórmenni komu aö
landi í léttbátum skipa sinna, var
lagst aö Steinbryggjunni og hún
jafnvel skreytt meö gróöri sem átti
lítið skylt meö sjó, að ekki sé nú
minnst á rauöa dregilinn.
Áfram er haldiö og nú niöur á
Miöbakkann, en efst á honum aö
austanveröu var lítil steinbygging og
lagöi af henni slíkan fnyk, aö ekki
þurfti skilti til þess að segja
mönnum, sem var mál, hvert skyldi
halda. Viö Miðbakkann lágu, aö því
er mér fannst, fínustu skipin, far-
þegaskipin, nema hvaö Lyra, sem
var norskt farþegaskip, lá oftast
austar í höfninni. Skip Sameinaöa
gufuskipafélagsins danska Dronning
Alexandrine, lá oft við Miðbakkann,
en stolt okkar íslendinga og prýöi
voru Eimskipafélagsskipin. Þá var
þarna oft lítið en fallegt skip, Suöur-
landið, sem hélt uppi áætlunarferö-
um til Borgarness og Akraness.
Fyrir ofan Miöbakka var nýbúiö
aö reisa hiö stóra og glæsilega
Hafnarhús, sem ungir menn á mínum
aldri dáðust mikiö aö og ekki síst
þeirri merkilegu uppfinningu, aö í
húsinu voru rennur þar sem mátti
láta sekki renna alla leiö ofan af
þriöju hæö og niöur undir jörö. Já,
tæknin var alveg merkileg, en þó
mun hitt hafa verið draumur fleiri aö
komast inn og upp í þetta stóra hús
til þess aö sjá út um glugga yfir alla
höfnina.
Viö, sem létum okkur nægja aö
labba meöfram höfninni, lukum
venjulega göngunni niöur á Grófar-
bryggju sem var fyrir vestan Mið-
bakkann og venjulega gekk undir
nafninu Sprengisandur, vegna þess
aö skömmu eftir aö bryggjan var
byggö, sprakk þilið í bryggjunni og
sandurinn, sem notaöur haföi veriö
til þess aö fylla bryggjuna, rann í
sjóinn.
Viö Sprengisand lágu dönsku
varðskipin og vöktu verðskuldaða
athygli, en þar lágu oft önnur skip
eins og til dæmis Súöin, strand-
ferðaskip sem komst þótt hægt færi.
Faðir minn þekkti hvern krók og
kima og kunni bæöi nafn og sögu
þess sem fyrir augun bar, en samt
var alltaf eitthvað nýtt aö sjá og væri
veriö aö setja hamp og bik milli
boröa á skipsdekki, þá fylgdi því
fróðlegur fyrirlestur. Sumt geymist
en annað gleymist og frá höfninni lá
svo leiðin um miðbæinn eins og
hann var þá, en þaö er önnur saga
og heima beið sunnudagssteikin og
sveskjugrauturinn.
Sjónvarpsauglýsingar berja ekki
bumbur sínar fyrir öllum bókum, sem
koma út á jólamarkaöi. Þaö er ekki
sama hver höfundurinn er. Þaö er ekki
sama hvaöa forlag aö henni stendur.
Fyrsti ritdómurinn kemur eftir dúk og
disk í febrúarmánuöi, þegar áhugi fyrir
jólabókum hefur dalaö til muna, flestir
lesiö sig metta í bili og ennfærri þurfa
aö kaupa sér hentuga hátíöagjöf. Slík
bók er Arfleifð kynslóöanna. Eg vitna
hér í upphafskaflann:
Vísindamenn hafa löngum velt því
fyrir sér, hver heimkynni mannsins
hafi veriö í árdaga og hvenær hann
hafi stigið fyrstu skrefin á þroska-
braut sinni. Veröur sú gáta sennilega
seint ráöin. Talið er víst, aö frummaö-
urinn hafi verið ómálga og staðið aö
því leyti á stigi dýrsins, aöeins tjáö
sig meö mismunandi hljóöum. Þessar
margbreytilegu raddir, sem aö
nokkru leyti hafa veriö hermihljóö,
t.d. eftir gný brims og þyt vinda,
kvaki fugla og mörgu fleiru, uröu
smám saman á löngum þróunarferli
mannsins að orðum og setningum.
Aldir og árþúsundir liöu. Sérhver
ný kynslóð öölaðist nýja reynslu og
meö henni aukinn orðaforöa. Tungu-
mál mynduöust og þáttaskil uröu í
þroskasögu mannsins. En þegar þar
var komið sögu, hófst sókn hans til
sífellt fleiri uppgötvana, ... fyrsta
hjóliö var smíðaö, þetta einfalda en
undursamlega tæki, þar til nú, er
gervihnettir, fylltir hundruðum hár-
nákvæmra vísindatækja, eru sendir
frá jöröu aö kanna duíardjúp himin-
geimsins. Smátt og smátt og stig af
stigi fetaði maöurinn sig fram á leiö.
Akuryrkja hófst, dýr merkurinnar
voru tamin og gerö aö þörfum
þjónum, eldurinn, hinn mikli ógnvald-
ur, var haminn til nytja, híbýlí reist,
klæði gerð, tól og tæki fundin upp og
smíðuö... Borgir risu af grunni... Og
þá loks er maöurinn kominn á næsta
leiti viö mestu uppgötvun, sem hon-
um hefur enn auðnast aö gera, frá
árbjarma fyrsta lífs á jöröu hér til
þessa dags. Sú uppfinning er ritlistin,
sem talið er aö hefjist fyrir um þaö bil
5500 árum. Meö ritlistinni veröa
aldahvörf í mannheimi.
Egill Skalla-Grímsson.
Lýsing úr handriti.
Upphaf
íslenzkra
bókmennta
Munkur við ritstörf.
ingartíma handrita kom, var oröiö Ijóst,
aö ekkert myndi veröa af útgáfu.
Sumir, sem til voru kvaddir, munu hafa
fengið forskot á laun sín, en litlu af sér
skiiaö. Þaö mun þó hafa mestu ráöiö,
aö um þetta leyti hljóp af stokkum
samnorrænt heildarrit um norræna
menningarsögu, sem ýmsir kunnustu
fræöimenn okkar stóöu aö.
Jón frá Borgarholti sat nú uppi meö
handrit sín. Eftir mikla eftirgangsmuni
fékk hann nokkra þóknun, en Menn-
ingarsjóður taldi sig ekki skuldbundinn
að gefa út. Loks, þegar höfundurinn
var oröinn aldraður maöur, hefur hann
oröiö aö grípa til þess ráös aö gefa rit
sitt út sjálfur. Þetta er mikil bók og
myndskreytt. Efnið er „Nokkrir þættir
íslenskrar bókmenntasögu fram til
1750“, 328 síöur í Skírnisbroti. Ég hef
lesiö þessa fróölegu bók mér til
mikillar ánægju.
Þaö væri þjóöinni til háöungar ef
þessi bók yröi ekki keypt og lesin. Á
landinu eru tæplega þrjú hundruö
lestrarfélög og bókasöfn. Sum þeirra
kaupa tugi af ómerkilegustu reyfara-
bókum auglýsingaflóösins. Þó ekki
væri nema eitt eintak keypt aö meöal-
tali í söfnin af slíkri bók sem þessari,
væri meö því hægt aö borga útlagðan
útgáfukostnaö. Höfundur mun aö svo
komnu máli láta sér nægja í sinn hlut
þá ósmáu sæmd, sem hann hefur af
því aö hafa ritaö og gefiö út þessa
merkisbók. Þetta eru náttúrlega mín
orö.
Loks eru hér nokkur sýnishorn
gamals skáldskapar frá 17. og 18. öld,
sem auövitaö er mikiö af í þessari bók.
Steinunn Finnsdóttir var fædd um
1640 og síðast er hennar getiö í lifenda
tölu 1710. Bjó lengst í Höfn í Melasveit.
Hér eru tvær lausavísur hennar um
veðrið.
Viö norðanveðri í Höfn er hnýtt,
hvirflar hann upp úr sænum.
Kerlingunum kemur það lítt,
þær kreppa sig inni í bænum.
Á Borgarfirði báran ýfst,
brimið ei við skerið hlífst.
Aldrei ég þá úti þrífst,
um ölver þegar veðrið klífst.
Úr mansöng Hyndlurímu eftir Stein-
unni er þessi vísa:
Því óefað mun uppskera
hinn elliþjáði
er æskan niður
áður sáði.
Gömlu fólki á níunda tugj 20. aldar
þykir nú nokkur misbrestur á þessari
kenningu verða. Hér er hvorki pláss
fyrir þaö í heimahúsum, í sjúkraskýlum
né elliskálum, þrátt fyrir allar glæsihall-
ir. Þetta er athugasemd pistilskrifara.
Eftirmælavísa eftir Leirulækjar Fúsa:
Sigurður dauður datt í sjó,
dysjaður verður aldri,
í illu skapi út af dó
og í ramma galdri.
Um harmkvælamanninn Guömund
Bergþórsson, sem var vanskapaður,
en varö þjóökunnur af skáldskap
sínum og visku, 1657—1705, orti Jón
biskup Vídalín:
Heiðarlegur hjörvagrér,
hlaðinn mennt og sóma.
Yfir hann ég ekkert ber
utan hempu tóma.
Hér er ekki embættishrokinn. Önnur
vísa Jóns biskups, sem varö hans
síðasta:
Herra guó í himnasal,
haltu mér viö trúna.
Kvíði ég fyrir Kaldadal.
Kvölda tekur núna.
Viö endum á vísu Jóns Sigurðssonar
sýslumanns og Dalaskálds, 1685—
1722:
Kerlingar var kjaftur flár
keyrður upp með sköllum.
Hafði hún ekki í hundrað ár
hlegið með honum öllum.
Jón úr Vör
Meö smáúrfellingum er hér komin
tæp síöa úr áöurnefndri bók. Miklu efni
komið fyrir meö Ijósum og snjöllum
hætti, svo aö unun er aö lesa. Á næstu
tveim síöum er sögunni haldið áfram
og frá því sagt hvernig fyrstu handritin
uröu til.
Upphaf þessarar bókar er þaö, aö
fyrir líklega tveimur áratugum sam-
þykkti menntamálaráö, aö út skyldi
gefin hér íslensk menningarsaga, meö
sniöi alfræöibóka. Var fjölda manna
falið aö semja fræöipistla um ákveöin
efni og átti síöan aö skipa því niöur
eftir stafrófsröö. Einn þeirra, sem til
þessara ritstarfa var ráöinn, auðvitað í
tómstundavinnu eins og hér er siður,
var Jón Þórðarson frá Borgarholti,
kennari og rithöfundur, fjölmenntaöur
maöur, samviskusamur og vandvirkur
meö afbrigöum. Þegar aö afhend-
3