Lesbók Morgunblaðsins - 29.01.1983, Blaðsíða 10

VIÐEY
Skúli viöurkenningu og verð-
ljunapeninga af hálfu danskra
aöila.
Kirkjan byggd úr
afgangsgrjóti
Aðalstræti í Reykjavík er sá
staður annar, sem mest tengist
nafni Skúla Magnússonar og þar
hefur honum í gamla kirkju-
garðinum verið reistur minnis-
varði í einskonar sósíalrealísk-
um hetjustíl. Annar minnis-
varði er stuðlabergsdrangurinn
í Viðey, sem áður er getið. En sá
minnisvarði Skúla, sem af öðr-
um ber, er sá sem hann reisti
sjálfur í Viðey: Byggingarnar
þar, Viðeyjarstofa og kirkjan.
Allar líkur benda til þess að
Viðeyjarkirkja hafi verið hrör-
leg eins og annað húsakyns, þeg-
ar Skúli tók við búi í Viðey. Hún
var nýbyggð, þegar klaustrið
lagðist af og hefur því verið orð-
in 200 ára og vel það.
Skúli fékk leyfi yfirvalda til
að nota afganginn af steininum
í Viðeyjarstofu til að endur-
byggja kirkjuna, enda var sú
gamla svo óbrúkleg, að Viðey-
ingar sóttu orðið kirkju í Laug-
arnes.
Viðeyjarkirkja hin nýja var
vígð 1774 og þótt hún væri ekki
stór, þótti hún og þykir enn fög-
ur í látleysi sínu. Veggir eru
þykkir eins og í Viðeyjarstofu,
en tréverkið hefur verið málað
með brúnu og bláu, sem eru and-
stæðulitir og þessvegna dálítið
undarleg litasamsetning, — en
lífgar annars uppá kirkjuna.
Hún er og sérkennileg í þá veru,
að prédikunarstóllinn stendur
yfir altarinu. Það fylgdi kirkj-
unni frá upphafi, að hún skyldi
ævinlega standa opin; mundi
bátum á Viðeyjarsundi þá ekki
hlekkjast á. Þessa var gætt, en
gleymdist eitt sinn og fórst þá
sonarsonur Skúla. Önnur álög,
sem snerta kirkjuna, eru þau, að
í henni mega aldrei vera þrír
prestar samtímis — þá mun
enginn þeirra lifa það að sjá
næsta ár. Svo fór árið 1953, að
þessa var ekki gætt og þrír
prestar voru í Viðeyjarkirkju
samtímis: Halldór Jónsson,
prestur á Reynivöllum, Hálfdan
Helgason, prófastur á Mosfelli,
og Sigurgeir Sigurðsson biskup.
Allir létust þeir sama ár.
Greftranir í Viðeyjarkirkju-
garði eru sjaldgæfar nú á dög-
um. Þó eru þar nýleg leiði þeirra
Gunnars Gunnarssónar skálds,
Fransisku konu hans og Gunn-
ars sonar þeirra. I kirkjugarðin-
um er og leiði Magnúsar konfer-
enzráðs, einkennt með steini.
En undir altari kirkjunnar er
Skúli Magnússon grafinn og
verður sá greftrunarstaður
þessa stórmennis að teljast við
hæfi. Skúli lézt í Viðey 9. nóv-
ember 1794 úr einhverskonar
farsótt. Ekki veit ég hvort hann
var saddur lífdaga, en margt var
honum mótdrægt og til von-
brigða á síðari hluta ævinnar.
Það liggur í hlutarins eðli, að
10
maður, sem svo mjög gnæfir yf-
ir samtíð sína, nýtur sjaldan
sannmælis og á Islandi að
minnsta kosti, hafa slíkir menn
jafnan orðið fyrir barðinu á öf-
und og rógtungum. Ekki var
Skúli heldur að öllu leyti ham-
ingjumaður í einkalífi sínu.
„Goldið hef ég
landskuldina...“
Að ýmsu leyti er fróðlegt að
glugga í sögu Skúla, þótt það
snerti ekki allt Viðey. Hann hef-
ur líklega verið nánast vand-
ræðabarn í æsku; svo ódæll var
hann og er óvíst hvað hefði orðið
úr svo göldum fola, ef séra Ein-
ar, afi hans, hefði ekki tekið
hann að sér. Það vekur einnig
athygli, að við undirbúningsnám
hjá séra Þorleifi Skaftasyni í
Múla átti Skúli svo erfitt með
utanbókarlærdóm, að menn
hentu gaman að. Samt var hann
útskrifaður frá Kaupmanna-
hafnarháskóla og orðinn sýslu-
maður í Austur-Skaftafellssýslu
aðeins 22 ára. Hafði lögmaður-
inn Benedikt Þorsteinsson þá
raunar áður boðið honum Þing-
eyjarsýslu, sem var álitlegri
kostur, en eiginlega fylgdi með í
kaupunum, að Skúli skyldi þá
ganga að etga dóttur lögmanns,
sem hann hafði eitthvað gantazt
við áður. „Mér var að sönnu vel
við jómfrúna,“ segir Skúli, „en
strax merkti ég að sú girnd var
fölsk.“
Skúli var áhlaupamaður, jafnt
í kvennamálum sem öðru. Ekki
hafði hann lengi verið í Skaftár-
þingi, þegar tvær stúlkur ólu
börn og kenndu honum báðar.
Fyrir annan krógann sór hann,
en gekkst við þeim er Steinunn
Bjarnadóttir frá Görðum á
Álftanesi ól. Hún varð síðan
kona Skúla; hjónaband þeirra
stóð í 46 ár og alls varð þeim 9
barna auðið.
Fyrirmálslambið Jón varð
myndarmaður og aðstoðarmað-
ur föður síns í landfógetaemb-
ætti með það fyrir augum að
taka við því eftir hans dag, svo
sem þá var títt. Samband þeirra
feðga var stormasamt, því Jón
gerðist drykkfelldur til vand-
ræða. Tvær dætur Skúla, ein-
stakar myndarstúlkur og miklu
betur menntaðar en þá tíðkað-
ist, giftust sýslumönnum fyrir
norðan og vestan og hétu báðir
Jón. Báðir reyndust þeir fram úr
hófi drykkfelldir eins og virðist
hafa hent æði marga á þeirri
tíð; komust embætti þeirra í
óreiðu af þeim sökum. Lentu
þeir í skuldasöfnun, en skilin
hinsvegar meira og minna á
Skúla og stóð hann sjálfur í ára-
löngu þjarki vegna þessa, — og
stóð með tengdasonum sínum
meðan stætt var.
Mörg var þó gleðistundin í
Viðey; ekki sízt þegar landfóget-
inn hélt meiriháttar veizlur,
sem stundum bar við. Brúðkaup
dætra hans urðu tilefni til að
halda veizlur með mikilli rausn
og komu stórmenni víðsvegar af
landinu.
Viðeyjarstofa og kirkjan í byrjun aldarinnar. Á Flagghólnum rís fánastöngin og ber yfir Gönguskarð
í Skúlahóli, þar sem varðmenn Diöriks frá Mynden voru huslaðir eftir aðför Viðeyinga.
Ólafur Stefánsson stiftamtmaður, sem bjó í
Viðey næst á eftir Skúla fógeta, fagnar hér
leiðangursmönnum Stanleys 1789, þá á Innra
Hólmi.
Magnús Stephensen konferenz-
ráð, sonur Ólafs, sat Viðey og þótti
„höfði hærri en lýðurinn“. Hann
var framúrskarandi maður, gáfað-
ur og bar upplýsingu landsmanna
fyrir brjósti.
Fyrirmenn hafa löngum sótt Viöey heim og ekki bara á öldum áður. Hér er heimsfrægur maður á
ferð í eynni, Lindbergh flugkappi, sem er lengst til hægri á myndinni, ásamt konu sinni — þeirri
með hattinn — ásamt heimilisfólki Bjöms Bjarnasonar verkstjóra á Stöðinni, en Lindberghs-hjónin
gistu á heimili Björns, meðan þau dvöldu á Islandi í ágústmánuði 1933.