Lesbók Morgunblaðsins - 04.06.1983, Síða 4

Saga byggingarlistar — Inngangur
Eftir Harald Helgason arkitekt
Arkitektúr
og
arkitektar
Margoft hefur verió leitazt við
aö skilgreina orðið arkitektúr
eða bygingarlist, og hafa komið
fram á því margar og sundurleit-
ar skoðanir. Að sjálfsögðu má
um það deila, hvort það þjóni
nokkrum tiigangi að eyða miklu
púöri á slíkan orðaleik. Má þá á
það benda, að jafnan er nauð-
syniegt að vita nákvæmlega
hvaða merking felst í mikilvæg-
um orðum, því að oft hefur raikl-
um kröftum og tíma verið varið í
að ræða málefni, sem lítið áttu
skylt við kjarna málsins, af því
að menn hreiniega misskildu
merkingu ákveðins orðs. Það er
vissulega erfítt viðfangsefni að
eiga að skilgreina orðið list í
stuttu máli, og málið verður enn
flóknara, þegar skilgreina á
byggingarlist, því að þá verður
einnig að taka tillit til nýtingar-
þáttar verksins.
Venjulegt, einfalt reiðhjóla-
skýli er húsbygging, sem byggð
er fyrst og fremst með ákveðna
nýtingu í huga. Fögur kirkja er
hins vegar meira en aðeins hús-
bygging, því að hún er ekki reist
eingöngu með tilliti til nýt-
ingarsjónarmiðs, heldur einkum
til að höfða til æðri tilfínninga
mannsins, og skapa þeim það
umhverfí sem nauðsynlegt er til
þess að þær fái notið sín. í síð-
ara tilvikinu er greinilega komið
inn á svið byggingarlistar, og
mætti því reyna að skilgreina
byggingarlist sem byggingu —
eða þyrpingu bygginga reista
með það fyrir augum að höfða til
fegurðartilfínningar, jafnframt
sem hún verður að þjóna vel
þeim nytsemistilgangi, sem
henni hefur verið ætlaður. Hús-
hyggingu má hins vegar skil-
greina sem mannvirki, er af-
markar nægilega stórt rými, til
þess að fullvaxinn maður geti
hreyft sig inni í því.
FegurÖarsjónarmiðið
kom seint fram
Samkvæmt ofangreindri skil-
greiningu er ljóst að maðurinn er
eina veran á jörðinni, sem stundar
byggingarlist. Að vísu má víða í
dýraríkinu sjá hin stórkostlegustu
byggingarafrek, og verður fjallað
um þau að nokkru marki í næstu
grein, en hvergi annars staðar en
hjá manninum liggur sannanleg,
meðvituð hugsun að baki bygg-
ingaframkvæmdanna, og eru
byggingar dýranna því ekki ger-
ðar með fegurðarsjónarmið í
huga. Byggingarframkvæmdum
dýranna er eingöngu stjórnað af
eðlishvötum þeirra, og telja má
fullvíst, að þannig hafi því einnig
verið varið hjá frummanninum,
áður en hann varð vitsmunavera.
Er sennilegt að hann hafi gert sér
fyrstu fletin á svipaðan hátt og
frændur hans, mannaparnir gera
enn þann dag í dag með því að
sveigja til greinar og binda þær
saman með viðartágum. Mannap-
arnir hafa hinsvegar enn ekki
komizt á það stig að reisa sér þak
yfir höfuðið. Þá er einnig talið
sennilegt, að maðurinn hafi tekið
sér bjórinn til fyrirmyndar, þegar
hann fór loks að sinna stíflu-
framkvæmdum, en bjórinn hafði
þá stundað slíka iðju um milljónir
ára. Maðurinn hefur ekki stundað
byggingarlist frá upphafi, eins og
Sumt í byggingarlist gátu menn augljóslega lært af dýrunum. Til dæmis mi nefna þessa stíflu, sem ekki er gerð af
manna höndum, heldur eftir bjóra. Myndin er úr Klettafjöllum.
Strákofar Uro-indfána f Perú. Vfða vorn strá af þessu tagi allra fyrsta
byggingarefni mannsins.
fjallað verður um í annarri grein,
heldur nær það þroskaskeið hans
aðeins yfir örlitinn hluta þess
tíma, sem hann hefur dvalið hér á
jörðinni, og komu fegurðarsjón-
armið'afar seint fram í bygging-
um hans. í rauninni eru bygg-
ingarleifar elztu bygginga manns-
ins mjög ófullkomnar, þar sem
mikilvægustu hlutar þeirra hafa
nær undantekningalaust grotnað í
burtu. Fornleifafræði er mjög ung
fræðigrein, og þar er ófyrirsjáan-
legt verkefni óunnið í framtíðinni,
en þó er lítil eða engin von til þess
að hún geti nokkru sinni fyllt upp
í þær mörgu og stóru eyður í
menningarsögu mannsins frá upp-
hafi. Tíminn hefur fyrir löngu
læst tönnum sínum í öll efni, lif-
ræn sem ólífræn; hafa sum þeirra
hreinlega horfið, eins og viðarteg-
undir, strá og dýrafeldir, en
steintegundum og þeinum hefur
feykt í burtu og finnast ekki leng-
ur í upprunalegri mynd. Einnig
hefur maðurinn sjálfur oft lagt
eyðingarmáttunum lið með því t.d.
að virða ekki menningarverðmæti
og láta hefndarþorsta sinn bitna á
eignum óvina sinna.
Menningu hefur fleygt
fram á skömmum tíma
Þess vegna er það líklega borin
von, að við fáum nokkru sinni full-
komna mynd af byggingarsögu
mannsins frá upphafi, eða skilið
til hlítar ástæður að baki mismun-
andi byggingarlagi og byggingar-
stílum. Þjóðháttarannsóknir og
samanburður við byggingar frum-
stæðra þjóða nútímans geta þó
veitt okkur mikilvægar upplýs-
ingar og bent til sennilegra hús-
gerða þeirra fornþjóða, sem lifðu
við sambærileg skilyrði. Margar
frumstæðar þjóðir hafa nefnilega
verið algerlega afskiptar af þeirri
menningu, sem blómstrað hefur í
Evrópu um nokkurra alda skeið,
Aur sem síðan þornar rækilega f sólinni er byggingarefni hér, f borginni
Kano í Norður-Nígeríu.