Lesbók Morgunblaðsins - 11.06.1983, Blaðsíða 12

Krístín Sveinsdóttir rædir viö Fred Norton, sem var í hernámsliðinu 1940 og
eignadist kærustu á Norðfirði, sem beið á meðan hann barðist í lokaátökum
styrjaldarinnar í Evrópu. Síðari hluti.
Úr skotgröfiinum
ég
Höllu sem beið
á Norðfirði
Styrjöldin í Evrópu var í al-
gleymingi og allur þessi undir-
búningur hafði ákveðinn til-
gang.
Hinn 6. júní árið 1944 sigldu
mörg hundruð hermenn frá
Brighton á Englandi yfir Erm-
arsundið til Frakklands. Fyrstu
sveitirnar gengu á land snemma
um morguninn, en ég var í hópi
þeirra sem tóku land um hádeg-
ið. Mér er veðrið þennan dag
einstaklega minnisstætt, glamp-
andi sól og breiskjuhiti. Svo
ótrúlegt sem það kann að virð-
ast, kynntist ég nú fyrst stríði
eftir fjögurra ára vist í hernum.
Ég held, að ég hafi lært meira á
fimm mínútum á veru minni í
Frakklandi en ég hafði lært á
tveimur árum á Islandi.
Þú spyrð mig, hvernig stríðið
hafi gert mig? Þessu er erfitt að
svara. Það er ógjörlegt að lýsa
tilfinningum manns, sem býr í
skotgröfum í marga mánuði,
fyrir þeirri manneskju sem
þekkir stríð einungis úr bókum
eða af bíómyndum.
Við lærðum strax að grafa
okkur niður eins og kanínur og
lifðum nánast eins og kanínur í
marga mánuði. Tilfinningar
manns dofna þegar félagarnir
falla eins og hráviði allt í kring.
Allt verður fjarstæðukennt og
ómennskt. í stríði veist þú ekki
að morgni hvort þú munir líta
sólarlagið að kveldi og þú hagar
lífi þínu samkvæmt því. Þér
finnst ég kannski hjartalaus
þegar ég segi þér að það fékk
meira á mig síðar á lífsleiðinni
að koma í sláturhús á íslandi en
að horfa upp á félaga mína láta
lífið á vígvellinum. Ég held, að
ef við ekki ómeðvitað brynjum
okkur gegn slíkum atburðum í
stríði, munum við einfaldlega
missa vitið. Og þannig fór um
suma. Ég minnist til dæmis
nokkurra hermanna sem verið
höfðu í Burma í 22 ár og voru í
sömu herdeild og ég. Einn þeirra
missti vitið eftir fáeina daga.
Hugsaðu þér. Hann var búinn að
vera í hernum í 22 ár, en hafði
aldrei séð neitt þessu líkt. Hann
lést í geðsjúkrahúsi fyrir tveim-
ur árum.
Ég man líka eftir nokkrum
kornungum mönnum sem voru
nýkomnir í herinn. Eitt sinn
varð smáhlé á bardögum og
fjórir þeirra skriðu upp úr
skotgröfinni til að huga að
særðum mönnum og föllnum.
Þeir féllu allir sem einn í kúlna-
regni Þjóðverjanna. Andlit eins
þeirra var alveg óskaddað, en
hann hafði misst efsta hluta
höfuðkúpunnar og skelin var
tóm. Það var eins og etið hefði
verið innan úr eggjaskurn með
teskeið.
Eitt sinn vorum við á gangi
saman tveir vinir. Skyndilega
datt hann niður dauður. Ég
beygði mig niður, en gat í fljótu
bragði ekki komið auga á, hvað
orðið hefði honum að fjörtjóni.
Kúla úr riffli leyniskyttu hafði
hæft hann og hann féll með bros
á vör, rétt eins og hann hafði
verið andartakinu áður er við
töluðum saman. Á slíku augna-
bliki má maður engan tíma
missa. Þá er enginn tími fyrir
tilfinningar, ekki einu sinni ösk-
ur. Maður verður að forða sínu
eigin skinni."
— Ég á samt sem áður bágt
með að skilja þegar þú segir
mér að þú hafir ekki fundiö til
þegar félagar þínir féllu.
„Þá komum við aftur að því
sem ég sagði áðan. Allar tilfinn-
ingar dofna, menn lifa fyrir líð-
andi stund og láta hverjum degi
nægja sína þjáningu. Þú myndir
ekki trúa mér ef ég segði þér að
ég hefði stundað gripdeildir eins
og hver annar ótíndur ræningi.
Þegar Þjóðverjar voru á undan-
haldi, vorum við sendir út af
örkinni til að þefa uppi vistir og
vopn sem þeir kynnu að hafa
skilið eftir. Við leituðum að
skartgripum og öðrum verð-
mætum í yfirgefnum húsum.
Létum greipar sópa um eigur
annarra samviskulaust.
Ég minnist eins vinar míns,
Nobby Var hann kallaður. Hann
var aðeins átján ára. Við höfð-
um verið sendir út af örkinni
nokkrir saman til að leita að
matvælum. Nobby fór fremstur.
Við vissum, að alls staðar gátu
leynst jarðsprengjur. Þær eru
viðbjóðsleg tól, gerðar af gleri
þannig að engin leið er að finna
þær með málmleitartækjum.
Þeim er komið fyrir undir gras-
sverði eða moldarlagi. Sá sem
verður fyrir því að stíga ofan á
slíkt morðtól missir fæturna.
Nobby fór sem sagt fremstur.
Hann var ungur og æddi áfram
meira af kappi en forsjá. Við
fylgdum fast á hæla honum, en
á næsta augnabliki lá hann fyrir
fótum okkar. Fótleggir hans
höfðu rifnað af og iðrin lágu úti.
Nokkur andartök var hann með
meðvitund og hrópaði á Guð og
okkur 'vini sína sér til hjálpar.
Hið eina sem hægt var að gera
til að stytta tíma þjáninganna
var að senda kúlu í gegnum höf-
uðið á honum.“
— Gerðir þú það fyrir
Nobby, vin þinn?
„Nei, Guði sé lof, þá þurfti ég
ekki að gera það. Flokksforing-
inn okkar varð fyrri til og veitti
honum lausn. En slíkar stundir í
stríði eru ægilegar."
— Slasaðist þú aldrei sjálf-
ur meðan á styrjöldinni stóð?
„Jú, ég slasaðist tvisvar sinn-
um. Fyrst í Frakklandi og dvaldi
þá í hersjúkrahúsi í Rouen í
mánuð. Síðar slasaðist ég í
Antwerpen. Ég sat á veitinga-
húsinu á aðaljárnbrautarstöð
borgarinnar og horfði út um
gluggann. Næst þegar ég vissi af
mér, lá ég í sjúkrahúsi. Ég hafði
særst í andliti og kviðarholi af
sprengjubrotum úr V-l. Veistu
annars nokkuð hvað það er? Nei,
það er varla von. V-1 er
sprengjutegund sem lendir eins
og flugvél, en hljóðlaust. V-2 er
jafnvel ennþá hættulegri. Hún
rífur útlimina af fólki. Það var
algengt að almenningur yrði
fyrir barðinu á þeim. I sjúkra-
húsinu í Antwerpen voru ein-
mitt margir, konur og börn, sem
misst höfðu útlimina þannig.
Það var óttalegt."
Ég tók eftir torkennilegum,
bláleitum örum á höndum hans.
— Hlaust þú þessi ör í stríð-
inu?
Fred hlær við.
„Nei, þetta eru svokölluð
námaör, „pitscars". Þau eru síð-
an ég vann í kolanámunum. Þar
er maður alltaf að fá smáskein-
ur eða rispur. í þessar skeinur
sest síðan fíngerður kolasalli og
þegar sárin gróa, líta þau svona
út.“
Hann tosar upp buxnaskálm-
arnar og sýnir mér. Hné hans og
fótleggir eru þaktir hinum bláu
örum sem aldrei hverfa. Þau eru
einkenni kolanámumannsins.
„Þetta er sármeinlaust. En
þessi,“ hann sýnir mér önnur og
dýpri ör á höndum sínum og í
Fred Norton í síðustu íslandsfór sinni,
sem jafnframt var sú 35. Að strfðinu
loknu lét hann það verða sitt fyrsta
verk að komast til íslands, þar sem
kærastan beið — en það tók tímann
sinn þá að komast frá Reykjavík
til Noröfjarðar.
andliti, „þetta eru ör hermanns-
ins. Þau hlaut ég í stríðinu."
Ég veit ekki hvort ég á að
þora að spyrja hann þeirrar
spurningar sem lengi hefur
brunnið á vörum mér.
— Fred, varðst þú mörgum
mönnum að bana í stríöinu?
„Þú spyrð eins og barnabörn
mín: Afi drapst þú marga menn
í stríðinu. Ég svara þér eins og
ég svara þeim. Darling, I never
stopped to look. Og það er heil-
agur sannleikur. Maður er svo
hræddur allan tímann og það er
svo mikilvægt að halda líftór-
unni að maður gefur sér aldrei
tíma til að líta til baka. Barna-
börnin spyrja líka: Afi, varst þú
ekki hræddur í stríðinu? Ég segi
við þau: Ég var með hjartað í
buxunum allan tímann. í hvert
sinn er ég skreið upp úr skot-
röfunum var ég dauðhræddur.
hvert sinn er ég var sendur út
af örkinni til að njósna eða
standa vörð, var ég svo hrædd-
ur, að ef ég hefði kunnað að
synda, hefði ég synt yfir Erm-
arsundið heim til Englands og
komið heim fyrstur allra. En
trúðu mér. Þeir sem ekki sögð-
ust vera hræddir, þeir voru að
Ijúga. Þeir voru góðir lygarar,
það var allt og sumt.“
— Varst þú góður hermað-
ur?
„Hraustur maður í stríði er
annaðhvort heimskur eða geð-
veikur. Ég held að ekkert sé til
sem heitir að vera hugrakkur
stríðsmaður. Stríð er hryllilegt,
en vissulega hefur það sínar
broslegu hliðar og kannski eru
það þær sem halda í manni líf-
inu þegar til lengdar lætur.
Ég man til dæmis eftir því, að
ég var sendur sem njósnari á
undan herdeildinni minni. Það
var i Normandí. Ég læddist yfir
akur og fór afar varlega.
Skyndilega stóð ég augliti til
auglitis við leyniskyttu. Ég
fleygði mér niður og fyrir mér
varð dagblað. Ég lét dagblaðið
skýla mér og mér létti svo mikið
að mér fannst ég vera hólpinn.
Oft hef ég hlegið að þessu atviki
síðar í lífinu. En þannig gerir
stríðið mann svo undarlega
skjfnvilltan og ruglaðan.
Ég gekk undir nafninu
„Sokkalausi-Fred“ í hernum. Ég
var nefnilega vanur að selja
sokkana mína þegar okkur var
úthlutað nýjum. Ég segi, að ég
hafi gengið frá Normandí til
Bremerhaven sokkalaus. Þetta
er alveg satt. Það vandist eins
og annað. Okkur var skylt að
gera við sokkana okkar, þegar
þeir slitnuðu. í farangri okkar
var smáveski sem í var saumnál,
tvinni, stoppunál og garn. Þetta
veski er á hermannamáli nefnt
„housewife", eða húsmóðir. Oft
mátti sjá hermennina sitja flöt-
um beinum niðri í skotgröfunum
og staga í sokkaplögg en kúlurn-
ar þutu yfir höfðum þeirra. Það
þýddi ekkert að biðja um nýja
sokka þegar þeir gömlu voru
12