Lesbók Morgunblaðsins - 09.07.1983, Blaðsíða 4

ASPIRIN
WMKHj'mFWEDR.ðAyf*,
Hversdagslegt og vinsælt lyf
frá því um síðustu aldamót
gengur nú í endurnýjun lífdaganna og þykir jafnvel búa
yfir merkilegri eiginleikum en lengi vel var íjóst.
Langalgengasta læknislyfið í heiminum
heitir acetylsalicylsýra, en er betur þekkt
undir nafninu aspirín. Arleg notkun á
mann er í mörgum iðnríkjum um 30 g, en
í Bandaríkjunum þó nær tvöfalt meira.
Aspirín kom fyrst á markaðinn um alda-
mótin, en á undanförnum árum hefur
það á ný komist til vegs og virðingar sem
hugsanlegt varnarlyf gegn kransæða-
stíflu og heilablóðfalli. Myndin sýnir asp-
irínglas frá því um 1900, en þannig var
duftið selt fyrst.
Eftir
Helmut L. Karcher
spirin
4 J ,a 9*öt«öííi«<l aá íe*
T*5'' 'á' Wtínhws, v

Víða hefur höfuðverkjarmeðalið aspirín farið frá því er það var „uppgötv-
að að nýju“ rétt fyrir aldamótin á Bayer-rannsóknarstofunni (efri mynd).
Framleiðsluhættirnir hafa breytzt og neðri myndin er frá sama fyrirtæki í
Leverkusen nú á dögum, en acetylsalicyl-sýran, sem í áratugi var mönnum
alger ráðgáta, er söm og jöfn. Og hún er nú orðin miklu meira en „bara“
höfuðverkjarmeðal.
Thomas Mann skrifaði í dag-
bók sína 25. nóv. 1918, að hann
hafi tekið aspirín við kvefi með
góðum árangri. Henry Miller
segir Anais Nin í bréfi frá svo
heiftarlegum höfuðverk, að
hann hafi orðið að - taka sex
skammta af aspiríni.
„Þegar ekkert annnað dugar,
taktu þá aspirín!" ráðleggur Er-
ich Kástner í bók sinni „Vöggu-
ljóð fyrir sjálfan sig“. Jafn ólík-
ir höfundar og Truman Caopote,
Alexander Spoerl, Edgar Wall-
ace, Walter Kempovski, John
Steinbeck og Jaroslav Hasek
láta söguhetjur sínar taka asp-
irín — og það hafa þessir höf-
undar vafalaust gert sjálfir líka.
Það má telja víst, að allir les-
endur viti, til hvers aspirín er
notað, hvað það er eiginlega.
Það er ekki aðeins, að svo oft sé
á það minnzt, heldur einnig
hversu sjálfsagt það þykir við
vissar aðstæður, að það má
heita hið táknræna lyf. Það hef-
ur verið kallað „lyf 20. aldarinn-
ar“, og spænski heimspekingur-
inn Ortega y Gasset
(1883—1955) kallaði þá tíma,
sem hann lifði á, „aspirín-tíma-
bilið".
Aspirín var eitt af fyrstu lyfj-
unum, sem framleidd voru í
verksmiðjum til sölu í lyfjabúð-
um, og það stuðlaði að því að
gera Þýzkaland að „apóteki
heimsins". Efnið acetylsalicyl-
sýra er án efa það lyf úr ólíf-
rænum efnum, sem langmest
hefur verið notað í heiminum.
Árleg framleiðsla þess nú er tal-
in vera um 40.000 tonn. Það er
að segja eitt gramm eða þrjár
töflur á hvert mannsbarn í ver-
öldinni. En í helztu iðnríkjum
heims er þó notkunin á mann
um 30 sinnum meiri en heims-
meðaltalið. Hún nemur um 30 g
eða 100 töflum á mann árlega.
Tvöfalt það magn, eða um 60 g
af acetylsalicyl-sýru, jafngildi
nær 200 aspiríntaflna, gleypa
Bandaríkjamenn í formi verk-
deyfandi, giktar- og flensutaflna
árlega sem og í sambandi við
ýmis önnur efni.
6. marz 1899 var „Aspirin“
skráð í Berlín sem lögverndað
vörumerki. Það var sett á mark-
að sama ár og náði mikilli út-
breiðslu í iðnríkjum sem áhrifa-
ríkt meðal við höfuðverk. Þegar
fyrir fyrri heimsstyrjöldina
hafði Bayer-fyrirtækið, sem
vörumerkið átti, stofnað fjöl-
mörg útibú erlendis.
En árið 1919 misstu þýzk
fyrirtæki réttindi sín til vöru-
merkja í löndum sigurvegar-
anna í stríðinu samkvæmt
Versala-samningunum. Síðan
hefur „aspirín" verið réttinda-
laust nafn þar, og í Bandaríkj-
unum hefur það æ meir verið
notað sem almennt heiti á acet-
ylsalicyl-sýru. En enn sem fyrr
er Aspirín lögverndað vöru-
merki Bayers AG í um 70 lönd-
um.
Eiginlega byrjaði saga þessa
efnis sem meðals í sveitahéraði
fyrir norðan Oxford í Englandi.
Séra Edward Stone fékk sér þar
göngutúr einn fagran sumardag
árið 1758.
Safi úr víði í stað kíníns
Séra Stone var ekki aðeins
náttúruunnandi heldur og mjög
áhugasamur um náttúrufræði.
Allt í einu datt honum eitthvað í
hug, reif börk af víðitré og stakk
honum upp í sig. Hið beiska
bragð af safa víðisbarkarins
minnti hann undireins á kínín,
sem þá þegar var þekkt meðal
við hitasótt. Skyldi svipaðan
lækningamátt vera að finna í
víðisberki og kínaberki? Hið
innflutta kínín frá Suður-
Ameríku var bæði dýrt og oft
ófáanlegt.
Stone reyndi víðisbarkarsafa
á um 50 hitasóttarsjúklingum í
sókninni og komst að raun um,
að hann virtist draga eins vel úr
hita sjúklinganna og kínín. 1763
skýrði hann Brezku vísindaaka-
demíunni frá þessari uppgötvun
sinni.
Hippókrates, faðir vestrænn-
ar læknisfræði, er sagður hafa
vitað um verkun safa víðisbark-
arins og mælt með honum til að
lina þjáningar við barnsburð.
En nú voru liðin tvö þúsund ár,
síðan sú vitneskja hafði fallið í
gleymsku.
Það liðu einnig meira en 70 ár,
frá því er Stone flutti Brezku
vísindaakademíunni skýrslu
sína, þangað til efnafræðingi í
Napólí tókst að sanna, að hið
eiginlega lyf í safa víðisbarkar-
ins væri salicyl-sýra. Hann hét
Raffaele Piria.
Læknislyf handa veik-
um föður sínum
Salicyl-sýra reyndist áhrifa-
mikið lyf til að lækka hita og
deyfa sársauka, en þó var langur
vegur enn, þangað til það yrði
tilbúið á almennan markað.
Væri salicyl-sýra tekin inn
óþynnt, erti hún slímhúðir í
munni og maga svo, að illþolan-
legt var. Ekki var fyrsta efna-
fræðilega tilbrigðið, natriumsal-
icylat, heldur hótinu betra.
Enn liðu fjórir áratugir, áður
en nokkur beindi athygli sinni
að salicyl-sýru og efnum
afleiddum af henni. Þegar þýzki
efnafræðingurinn Felix Hoff-
mann var að leita að lyfi fyrir
föður sinn, sem var sárþjáður af
gikt, rakst hann fyrst á
natríumsalicylat. Það dró úr
giktarverkjunum, en það lyktaði
og bragðaðist svo illa, að sjúkl-
ingum lá við uppköstum. Nánari
könnun Hoffmanns leiddi til
þess, að áhugi hans vaknaði á
acetylsalicylsýru, en franskur
starfsbróðir hans, C.F. Ger-
hardt, hafði gert tilraunir með
þá efnablöndu 1853. Hún hafði
þá reynzt svo erfið í framleiðslu,
að hann hafði gefizt upp á henni
og dó svo skömmu síðar.
Hoffmann komst brátt að
raun um, að þessi efnablanda
væri langtum betri en natríum-
salicylat eða hrein salicyl-sýra,
án þess að hún stæði þeim neitt
að baki, hvað snerti eiginleika
til að deyfa sársauka og minnka
hita. í samvinnu við lyfjafræð-
inginn H. Dreser fann hann síð-
an upp einfaldari og ódýrari að-
ferð til framleiðslu á þessu efna-
sambandi. Dreser samdi svo
skýrslu til stjórnar Bayer-fyr-
irtækisins og lagði til, að acetyl-
salicyl-sýra yrði framleidd og
send á markaðinn sem lækr.is-
lyf-
Um sama leyti bjuggu þeir fé-
lagar til væntanlegt vöruheiti,
Aspirin. Þar er „A“ fyrir acetyl,
„spir“ fyrir spiraea ulmaria
(latneska grasafræðiheitið), en
„in“ var þá algeng ending á
lyfjaheitum.
Dreser hélt, að acetylsalicyl-
sýra væri eins konar bráða-
birgða- eða geymsluforms alic-
yl-sýrunnar, þannig að með ac-
etyl væri efnasambandið óvirkt
og það væri fyrst, þegar salicyl-
sýran væri „afacetyleruð", sem
hún hefði þau áhrif að draga úr
sársauka og stilla kvalir.
Þetta kom einnig vel heim við
4