Lesbók Morgunblaðsins - 09.07.1983, Blaðsíða 14

Árni Ibsen
— í tilefni umfjöllunar í Lesbók um erlendar bækur —
Skáldiö
Seamus
Heaney
Ég má til að gera athugasemd
við stutta bókarumsögn sem birt-
ist í Lesbók Morgunblaðsins 21.
maí síðastliðinn, úr því enginn
annar hefur orðið til þess. Þar
skrifar einhver, sem ekki vill láta
nafns síns getið, um nýútkomið
ljóðasafn, breskt, The Penguin
Book of Contemporary British
Poetry. Umsögnin er öll hin kynd-
ugasta og greinilega samin af
hrifþreyttum anda. Látum það
vera, en hitt er öllu verra að í um-
sögninni eru veittar rangar upp-
lýsingar sem verður að leiðrétta;
auk þess eru niðrandi ummæli
höfð um írska skáldið Seamus
Heaney og látið að því liggja að
hann sé einhver ónytjungur sem
ritstjórarnir séu að ýta fram. Við
þau ummæli vil ég líka gera at-
hugasemd.
I niðurlagi umsagnarinnar seg-
ir: „The Penguin Book of Con-
temporary Poetry er fyrsta sýnis-
bók forlagsins á breskri ljóðagerð
síðan A. Alvarez sá um útgáfu á
The New Poetry árið 1962“ Þetta
er alrangt. Sýnisbækur Penguin-
forlagsins á breskri ljóðagerð sem
komið hafa út síðan 1962, skipta
tugum! Ég geri hins vegar ráð
fyrir, að höfundur umsagnarinnar
eigi við breska samtímaljóðagerð í
þessu niðurlagi sínu, því hann er
að fjalla um þess konar sýnisbók.
Læt ég því nægja að benda honum
og öðrum á nokkrar sýnisbækur
Penguin-forlagsins á breskri sam-
tímaljóðlist, sem komið hafa út
frá árinu 1962.
Fyrst ber auðvitað að nefna
Penguin Modern Poets-bókaflokk-
inn, 27 binda safn sem byrjaði að
koma út 1962 og kom síðan út með
nokkuð jöfnu millibili til ársins
1979. Eru þar í ljóð eftir 81 skáld
(nokkrir Ameríkanar fljóta með)
og eiga öll skáldín töluvert stórt
sýnishorn af verkum sínum þarna.
Trúlega heldur þessi flokkur
áfram að koma út, því enn er þar
eftir að gera skil ýmsum merki-
legum skáldum og ég veit ekki til
þess að forlagið hafi tilkynnt að
bindin yrðu ekki fleiri. — Þetta er
skemmtilegt og fjölbreytt safn og
hefur m.a. orðið til þess að vekja
athygli á ýmsum ágætum skáldum
sem einungis fáir ljóðkerar þekktu
til fyrir. Þá er rétt að geta þess
hér, að 10. bindi þessa flokks var
mikið lesið hér á landi fyrir um 10
til 12 árum, og hafði þá nokkur
áhrif á ung íslensk skáld. í þessu
bindi eru ljóð eftir Adrian Henri,
Roger McGough og Brian Patten.
bækur hans seljast vel. Til dæmis
hefur North, besta ljóðabókin
hans, selst í meira en 30.000 ein-
tökum, sem er óvenjugóð sala á
ljóðabók; og engin hinna bókanna
hefur selst í minna en 15.000 ein-
tökum. Þessar tölur ættu að segja
eitthvað þeim mörgu sem meta
alla list á kvarða peninga og vin-
sælda og Heaney er því þetta
sjaldgæfa fyrirbæri — skáld sem
á greiðan aðgang að bæði hinum
almenna lesanda og mennta-
mönnum. Gagnrýnendur eru því
ekki þeir einu sem hafa gott eitt
um verk hans að segja. Heaney
hefur nú þegar hlotið flest þau
bókmenntaverðlaun sem veitt eru
í Bretlandi og í Bandaríkjunum.
Hann er eftirsóttur fyrirlesari,
blaðamenn þreytast seint á að
taka við hann viðtöl, ljóð hans eru
námsefni á öllum skólastigum á
Bretlandseyjum — og hin síðari ár
í Bandaríkjunum einnig. Þá er
hann ekki síður góður upplesari.
Ég var eitt sinn svo lánsamur að
heyra hann lesa upp ljóðin sín.
Það var á árinu 1975 í stóru leik-
húsi í Englandi. í 700 manna
áhorfendasal var hvert sæti skip-
að og höfðu flestir sjálfsagt komið
til að heyra þá frægari menn eins
og Ted Húghes og D.M. Thomas,
en Seamus Heaney var einnig á
dagskránni og stal senunni. Hann
hefur þessa mögnuðu rödd og not-
ar hana eins og margreyndur leik-
ari. Það var undarlegt að skynja
það vald sem hann náði á salnum,
þó hann stæði hokinn, innskeifur
og hreyfingarlaus og liti varla upp
úr blöðunum sínum. Það var í
mesta lagi að hann brosti afsak-
andi og feimnislega við lófatakinu
sem braust út eftir hvert ljóð sem
hann las. Og viðbrögðin í lokin
voru eins og eftir vel heppnaða
veit nema í þessari sýnisbók sé að
finna eitt besta ljóð Heaneys
„Whatever You Say, Say Noth-
ing“, og hafi greinarhöfundur að-
eins lesið þrjú fyrstu erindin í því
langa ljóði, þá skil ég svo sem vel
að hann hafi móðgast fyrir hönd
blaðamannastéttarinnar, sem þar
fær ærlega á baukinn, og séð
ástæðu til að gera lítið úr skáld-
inu. Slíkt er ekki nema mannlegt.
Eða kannski er í sýnisbókinni
prentað ljóðið „North", þar sem
talað er um „the unmagical invit-
ations of Iceland" og „the hatreds
and behindbacks of the althing".
Látum það vera. Það er ekki nema
íslenskt að fyrtast við svona yfir-
lýsingum. En þó ég skilji ekki and-
úð greinarhöfundar á Seamus
Heaney, þá er ekki rétt af mér að
vera dónalegur í hans garð og gera
honum upp lestraraðferð. Við
skulum því ætla að hann hafi lesið
ljóðin til enda og þá væntanlega
komist að því að Heaney er afar
hefðbundið ljóðskáld á ytra borð-
inu og stundum allt að því gam-
aldags í líkinganotkun. Þetta sér
hver maður við fyrsta lestur. En
það er ekki þar með sagt að Hea-
ney flytji okkur einföld og marg-
sögð sannindi. Lesandi þarf að
kafa dýpra og liggja yfir ljóðum
hans, því þar er vísað til m.a.
írskrar sögu, fornsagna (þar á
meðal íslenskra), ýmissa atvika úr
samtíðarsögu, svo eitthvað sé
nefnt, en grunnurinn er persónu-
saga skáldsins og reynsla. Úr
þessu öllu mótar Heaney skýra
skáldsýn af írlandi og veröldinni,
írum og mannkyninu.
leiksýningu; áhorfendur vildu ekki
sleppa honum af sviðinu fyrr en
hann var búinn að lesa nokkur
aukaljóð. Þetta vald sem Heaney
hefur á áheyrendum sínum bygg-
ist þó ekki einvörðungu á voldugri
raust hans. Það byggist líka á
meistaratökum á ljóðforminu og
ekki er minna um vert að þessi
norður-írska rödd boðar umburð-
arlyndi og mannúðarstefnu.
I fyrstu bókum Heaneys (Death
of a Naturalist og Door Into the
Dark), eru náttúrustemmningar
mest áberandi, stef og ljóð um dýr
og sveitalíf, allt litað endurminn-
ingum sem ósjaldan eru sárar.
Þarna yrkir hann í anda Ted
Hughes og hinnar ensku náttúru-
ljóðhefðar frá William Words-
worth. Eigið líf skáldsins,
persónuleg reynsla og staða sem
andans jöfurs hefur orðið æ meira
áberandi í síðari ljóðum, allt frá
því North kom út árið 1975. Megin
yrkisefnið nú er samband skálds
við þá tíð sem heimtar blóðhefndir
og stefnir hraðbyri til þess Helvít-
is sem eitt sinn var raunverulegt
írskum kaþólikka sem tekinn er að
efast. Heaney er þess meðvitandi
að skáldið bjargar engu og getur í
mesta lagi leikið hlutverk vitnis-
ins sem skráir vanmátt sinn og
sorg og vinnur við það ekkert,
nema frið í eigin sál. Um þennan
vanmátt fjalla mörg bestu ljóð
Heaneys og þó svo hann bryddi
ekki upp á neinum nýjungum í
efni og aðferð, er hann það ensku-
mælandi skáld sem hvað best hef-
ur tekist að skilgreina okkar
brjáluöu og blóðþyrstu tíð.
Þá gaf forlagið út merkilegt og
mikið safn af breskri undirgrund-
arljóðlist samtímans, árið 1969, en
um þær mundir var mikið að ger-
ast á þeim vígstöðvum og gróska í
eigin útgáfu og fjölrituðum heft-
um. Safn þetta heitir Children of
Albion: Poetry of the „Under-
ground“ in Britain, ritstjóri var
Michael Horovitz.
Árið 1970 gaf Penguin-forlagið
út eina best heppnuðu sýnisbók
samtímaljóðlistar sem ég hef séð.
Þetta er British Poetry since 1945.
Ritstjóranum, Edward Lucie-
Smith, hefur þar tekist að safna
saman mörgum ólíkum skáldum
og gefa markvissa mynd af helstu
nýjungum í breskri ljóðagerð eft-
Seamus Heaney, portret eftir Edward McGuire, nú í eigu Ulster
Museum í Belfast.
irstríðsáranna. Hann skilgreinir
þarna helstu tilhneigingar svo
nokkurt gagn er að, þó honum tak-
iast ekki alveg að skipta skáldalið-
inu í flokka eftir stefnum, enda
Ijóðskáld til alls vís. Og þetta safn
er þeim einstaka kosti búið að les-
andi verður ekkert var við nein
sérviskusjónarmið ritstjórans,
sem alltof oft er raunin þegar
svona sýnisbækur eru anriars veg-
ar og hefur sligað mörg safnritin
og gert þau ónothæf.
Loks má hér minna á Poetry of
the Committed Individual sem Jon
Silkin ritstýrði og kom út 1973.
Þetta er að vísu ekki nein sýnisbók
um samtímaljóðlist, heldur úrval
þess helsta sem birst hafði í
bókmenntatímaritinu „Stand", og
fylgja ljóðaþýðingar með. — Þá er
rétt að nefna ágætt safn sem heit-
ir English and American Surrealist
Poetry, og kom út 1978 í ritstjórn
Edward B. Germain. Eins og nafn-
ið bendir til, eru þarna ljóð ensku-
mælandi súrrealista og nær safnið
allt frá fyrstu árum súrrealismans
til dagsins í dag.
Má nú ljóst vera að enginn
skortur hefur verið á sýnisbókum
um breska samtímaljóðlist frá
Penguin-forlaginu.
Eins og ég vék að hér að fram-
an, þá líkaði mér ekki við þau
niðrandi ummæli sem höfð eru um
írska skáldiö Seamus Heaney í
bókarumsögninni. Heaney er eitt
merkilegasta ljóðskáldið á Bret-
landseyjum í dag og ganga margir
það langt að kalla hann merki-
legasta írska skáldið frá því W.B.
Yates var og hét. (En rétt er þar
með að hafa í huga, að Englend-
ingar gleyma gjarnan Patrick
Kavanagh.) Og engan skyldi
undra þó norður-írska eilífðar-
vandamálið sé áleitið yrkisefni
hjá Heaney, því maðurinn er
fæddur á Norður-írlandi, af fá-
tækri kaþólskri bændafjölskyldu
og bjó í Belfast í ein 15 ár!
Nú hef ég ekki séð þessa nýju
sýnisbók ennþá og veit því ekki
hvaða ljóð Heaneys eru þar prent-
uð, en svo má ráða af umsögninni,
að ljóð hans séu ef til vill ekki vel
valin og gefi einhæfa mynd af
skáldinu. Þó þykir mér ólíklegt að
ekki hafi tekist að velja góð ljóð
eftir Heaney í bókina, því skáld-
skapur hans allur er í háðum
gæðaflokki. Ef til vill hefur
greinarhöfundur ekki lesið ljóð
hans til enda og fengið þannig
ranga hugmynd, það væri alveg í
anda íslenska óðagotsins. Hver