Lesbók Morgunblaðsins - 09.07.1983, Blaðsíða 12

Hörður frá Kolkuósi og Svaðastaðastofmnn
Stóðhesturinn Elgur 965 frá Hólura. Þetta er hreinnekUAur Sratiitiiikiatnr, Stódhesturinn Hamar 964 frá Hólum, hreinræktaður Sraðastaðahestur, undan
undan Rauð 618 og Elju 4135 undan Glað 404 frá Flatatungu. Eigandi Elgs er Rauð 618 og af Herði 591 í móðurætt. Umsögn í ættbók um hestinn er
Hrossakynbótabúið á Hólum, en hann hefur meðal annars verið notaður í svohljóðandi: „Fínlegur, ljúfur, alhliða reiðhestur.**
Kirkjubæ, enda skyldur hrossunum þar.
Þrjár œttkvíslar
Svaðastaðastofnsins
íslenski hesturinn er talinn
hafa komið hingað til lands þegar
á landnámsöld. Hesturinn hefur
verið iíkur því, sem hann er nú,
nær örugglega kominn hingað frá
Skandinavíu og Norður-Evrópu-
löndum öðrum, en hugsanlega
hafa einnig komið hingað hestar
af austurlenskum stofnum, sem
vitað er að á víkingatímabilinu
voru til við Eystrasalt og víðar.
Gunnar Bjarnason fyrrum hrossa-
ræktarráðunautur hefur varpað
fram þeirri tilgátu, að fyrstu ís-
lensku hestarnir hafi verið úrval
gæðinga. Rökstyður hann það á
þann hátt, að aðeins hafi verið
unnt að komast með örfá hross í
farkostum landnámsmanna, og
því hafi þeir hlotið að velja þau
bestu sem völ var á. Þegar frá
upphafi virðast íslendingar hafa
lagt stund á hrossarækt, og ís-
lendingasögurnar hafa að geyma
ófáar frásagnir af dálæti manna á
stóðhrossum sínum.
Ættstofnar ís-
lenska hestsins
Vegna fámennis hér á landi
og smæðar landsins og tiltölu-
lega greiðra samgangna innan-
lands um aldir, hafa aldrei þró-
ast nein önnur hestakyn á ís-
landi en „íslenski hesturinn".
Hann er eins í öllum landshlut-
um, bygging, litur og ganghæfi-
leikar eru hinir sömu, hvar sem
er á landinu.
Það breytir því þó ekki, að um
aldir hefur verið talað um að
betri hross sé að finna í einni
sýslu en annarri, og begar kem-
ur fram á tuttugustu óld er jafn-
vel farið að tala um sérstaka
ættstofna íslenska hestsins, sem
gæddir séu mismunandi hæfí-
leikum. Þrír merkustu ættstofn-
arnir hafa löngum verið taldir
Svaðastaðastofninn, Horna-
fjarðarstofninn og Hindisvíkur-
stofninn. Nokkrir aðrir áhrifa-
minni stofnar eru Geitaskarðs-
ættin, Stokkhólmaættin og
fleiri.
í þessum greinum hefur verið
fjallað um Svaðastaðastofninn
og um ýmsa þekkta einstaklinga
innan hans, en Svaðastaðastofn-
inn er talinn greinast í ýmsar
kvíslar og eru nú helstar þeirra
Kolkuósgreinin, Axlarhaga- og
Hofstaðagrein og Kirkjubæjar-
línan. Verður hér gerð nokkru
nánari grein fyrir þessum
ættkvíslum Svaðastaðastofns-
ins, en fyrst vikið að upphafi
ættstofnsins.
Upphafiö má rekja
til upphafs 19. aldar
Nú býr á Svaðastöðum í
Skagafirði Friðrik Pálmason, og
hafa komið frá honum mörg
gæðingshross hin síðari ár.
Upphaf Svaðastaðastofnsins má
rekja allt aftur til Þorkels
Jónssonar á Svaðastöðum, sem
fæddur var árið 1788, mikill
hestamaður og átti gott hesta-
kyn. Sonur hans, Jón ríki Þor-
kelsson á Svaðastöðum, tók við
hrossum föður síns og var ekki
síður hestglöggur en hann. Syst-
ursonur hans var Pálmi Símon-
arson, faðir Friðriks Pálmason-
ar, og tók Pálmi — sem fæddur
var 1868 — arf eftir Jón ríka
ásamt systrum sínum Margréti,
Kristínu og Guðrúnu, er bjuggu
í Brimnesi, Kolkuósi og á Hval-
nesi. Hross Jóns dreifðust því
nokkuð er systkinin skiptu arf-
inum, en voru ræktuð áfram á
Svaðastöðum, Kolkuósi og
Brimnesi. Síðustu ár hefur eink-
um farið orð af hrossunum frá
Kolkuósi, en um allan Skaga-
fjörð og þar með um allt land
eru til hross, sem upphaf sitt
eiga að rekja til gæðinga Þor-
kels Jónssonar á Svaðastöðum.
Með nokkrum rétti má því
segja að Svaðastaðastofninn
byrji að mótast þegar upp úr
aldamótunum 1800, þó algeng-
ast sé að telja stóðhestinn Sörla
71 frá Svaðastöðum ættföður
stofnsins, en hann var fæddur
1916 í eigu Pálma Símonarson-
ar. Sörli var fyrst notaður í
Skagafirði, en seldur árið 1924
til Hrossaræktarfélags Fljóts-
dalshéraðs, þar sem hann var
notaður allt til þess er hann var
felldur 1936. — Á Svaðastöðum
hélt Pálmi áfram ræktun hrossa
Jóns ríka, en stofninn skiptist
síðan enn 1940 milli þeirra
bræðra, Jóns og Friðriks Pálma-
sona; Friðrik bjó áfram á Svaða-
stöðum en Jón flutti að Axlar-
haga í sömu sveit.
Sörli 71 — mikil-
hæfur ættfaðir
Sörli 71 frá Svaðastöðum
þótti á sínum tíma glæsilegur
hestur og góður reiðhestur, og
gildi hans sem kynbótahests
felst í því hve óvenjuvel hann
skilaði þessum eiginleikum
áfram til afkomenda sinna.
Undan Sörla voru til ótalmörg
ættbókárfærð kynbótahross, og
höfðu margir synir hans mikil
áhrif í hrossaræktinni.
Meðal þeirra eru Hörður 112
frá Kolkuósi, Sörli 114 frá
Kjörseyri og Léttir 137 frá
Svaðastöðum. Út af Herði 112
kom síðar Hörður 591 frá
Kolkuósi. Meðal afkvæma Sörla
114 voru Glaður 170 frá Nauta-
búi, Yngri-Nanna frá Kolkuósi
nr. 662 og Axels-Brúnka 666 frá
Hólum. Undan Létti 137 var til
dæmis Blesa 2532 frá Flata-
tungu — móðir Glaðs 404 —,
Sörli 168 frá Miklabæ og Blakk-
ur 169 frá Hofsstöðum. Blakkur
169 var svo aftur faðir hinna
kunnu stóðhesta Úlfsstaða-
Blakks 302, Svaða 352 frá
Kirkjubæ, Randvers 358 frá
Kirkjubæ og margra fleiri.
Af upptalningu þessari má
glöggt sjá hin miklu áhrif Sörla
71 frá Svaðastöðum — ættföður
Svaðastaðastofnsins í núverandi
mynd — og hvernig út frá hon-
um kvíslast hinar ýmsu greinar
Svaðastaðastofnsins, sem nú
verður gerð frekari grein fyrir.
. — 4. hluti
Eftir
Anders Hansen
Kolkuósgreinin
Kolkuóshrossin eru flest kom-
in út af gæðingshryssunni
Nönnu 20 frá Kolkuósi, en hún
var í báðar ættir komin út af
Hóla-Gránu frá Svaðastöðum.
Kunnasta afkvæmi Nönnu var
Hörður 112 frá Kolkuósi, og út
af Rauð, ósýndum syni hennar,
kom stóðhesturinn Úlfsstaða-
Blakkur 302. Nönnu var alltaf
haldið undir stóðhesta af Svaða-
staðastofni, þá Möllers-Brún
(föður Sörla 71), Sörla 71, og
Sörla 114. — Afkvæmi Nönnu og
þessara stóðhesta hafa mótað
Kolkuóshrossin alla tíð síðan, og
Hörður 112 mest eins og áður er
að vikið.
Hryssa undan Herði 112 var
Perla 2282 frá Kolkuósi, mjög
skyldleikaræktuð, því móðir
hennar var Sokka frá Kolkuósi,
undan Herði 112. Undan Perlu
var Léttir frá Kolkuósi — sonur
Hólmjárns-Brúns undan Blakk
169. Áfkvæmi Léttis eru meðal
annarra Hörður 506 frá Kolku-
ósi, Rauður 618 frá Kolkuósi og
Una frá Kolkuósi, sem komin
var út af Herði 112 einnig í móð-
urætt. Sonur Unu var hinn
frægi stóðhestur Hörður 591 frá
Kolkuósi.
Hörður 591 hefur síðustu ár
verið atkvæðamestur hrossa af
Kolkuóskyni og afkomendur
hans um allt land skipta þús-
undum, margir þeirra gæðings-
hross í fremstu röð. Milli tutt-
ugu og þrjátíu stóðhestar undan
Herði hafa verið ættbókarfærð-
ir, og fleiri munu koma fram á
næstu árum ef að líkum lætur,
því síðustu folöldin undan Herði
fæddust ekki fyrr en vorið 1982.
Afkvæma Harðar verður getið
nánar í næstu grein.
Allra síðustu ár hefur Rauður
618 frá Kolkuósi verið hvað
kunnastur hrossa af Kolkuósi,
en hesturinn var í eigu Halldórs
Sigurðssonar og oft nefndur
Stokkhólma-Rauður. Undan
hestinum er margt gæðings-
hrossa, og til stóð að sýna hann
með afkvæmum á landsmótinu
1982. Ekki varð þó af þeirri sýn-
ingu, því hesturinn var skotinn
á færi skömmu áður af ókunn-
um ódæðismanni, svo sem frægt
varð á sínum tíma. Margir eru
þeir, sem telja að Rauður hefði
staðið fremstur stóðhesta með
afkvæmum 1982, hefði af sýn-
ingu orðið. — Afkvæmi Rauðs
618 hafa víða vakið athygli eins
og fyrr er sagt, og síðustu ár
hefur Sigurður Haraldsson í
Kirkjubæ notað stóðhestana
Hóla-Blesa og Elg undan hon-
um, á hross sín, sem eru af sama
grunnstofni.
Axlarhaga- og
Hofsstaðagreinin
Axlarhaga- og Hofsstaðagrein
Svaðastaðastofnsins er komin
að mestu út frá Goða 401 frá
Sauðárkróki (sonarsonur Sörla
168 frá Miklabæ) og Blakk frá
Hofsstöðum, nr. 169, en bæði
Stóðhesturinn Skagfjörd 788, undan Herði 591 og kominn af Úlfsstaða-Blakk í
móðurætt. Páll Sigurðsson situr hestinn.