Lesbók Morgunblaðsins - 09.07.1983, Blaðsíða 5

þaö, sem síðar kom í ljós, að ac-
etylsalicyl-sýra, sem menn
renna niður, „afacetylerast" til-
tölulega fljótt í maga og þörm-
um eða eftir um það bil hálf-
tíma. Nú vita menn þó, að efna-
sambandið óhaggað er einnig
virkt sem lyf.
Acetylsalicyl-sýra, hvítt
kristalsduft, dofnar smám sam-
an, ef loft kemst að því. Pyrstu
árin var það heldur ekki í formi
taflna, heldur var það sett eftir
vigt í lítil, loftþétt, límd umslög.
Það var ekki fyrr en síðar, sem
mönnum lærðist að þjappa duft-
inu svo fast saman í töflur með
vélum, að þær molnuðu ekki og
efnið spilltist. Illa þjappaðar og
gallaðar töflur, sem menn geta
enn orðið varir við, má oft
þekkja á dæmigerðri ediksýru-
lykt.
Það er ein af mörgum sögu-
sögnum um aspirín, að þýzkur
starfsmaður við Bayer-útibúið í
New York eigi að hafa gleypt
uppskriftina að töflugerðinni,
þegar fyrri heimsstyrjöldin
geisaði, til að forða því, að
Bandaríkjamenn kæmust yfir
hana.
Vegna efnafræðilegs óstöðug-
leika var ekki í áratugi hægt að
fá acetylsalicyl-sýru sem lyf í
því formi, að hægt væri að gefa
það með sprautu. Það var ekki
fyrr en fyrir nokkrum árum, að
til kom þurrefni, sem á að leysa
upp, rétt áður en því er sprautað
í sjúklinginn. Þá er það heldur
ekki einfalt mál að gefa það í því
formi, að því verði stungið í
endaþarminn, því að þar nýtist
það verr.
Aftur á móti er orðið mjög al-
gengt, sérstaklega í Bandaríkj-
unum, að búa lyfið út með varn-
arefnum í töflum og eins í hylkj-
um. Hin fyrrnefndu innihalda
auk acetylsalicyl-sýrunnar bas-
ískt varnarefni, aðallega natrí-
umbíkarbónat, sem á að afsýra
magann og vernda slímhúð
hans. Svipaðan tilgang hafa
hylkin, sem eiga að flytja acet-
ylsalicyl-sýruna framhjá hinni
viðkvæmu slímhúð magans og
leysast ekki upp fyrr en í þörm-
unum. Mörg þessi lyf eru í svo
vönduðum hylkjum, segir amer-
ísk læknafyndni, að þau komast
oft heilu og höldnu alla leiðina
gegnum þarmana.
Oþægilegustu aukaverkanir
acetylsalicyl-sýrunnar eru, að
hún getur ert slímhúð magans,
þó að það sé miklu minna en
salicyl-sýran gerir. Það er tengt
þeim eiginleikum efnisins að
hamla gegn storknun blóðs.
Vegna natríuminnihalds varn-
arefnanna er sú gerð lyfsins
ekki vel fallin til notkunar til
lengdar, en í hylkjunum verkar
það hægar og ekki jafnörugg-
lega. Þess vegna er það sígilt ráð
að taka aspirín helzt aldrei á
fastandi maga.
Hin „lífefnafræði-
legu andþrengsli“
Um einn af fimm hundruð fá
ofnæmiseinkenni og andþrengsli
(asma) af verulegum skömmtum
af acetylsalicyl-sýru. Lyfjafræð-
ingar telja þó, að hér sé ekki um
eiginleg varnarviðbrögð að
ræða, heldur eins konar „líf-
efnafræðileg andþrengsli". Á
ofnæmisasma séu hverfandi lík-
ur þrátt fyrir stúdentafyndnina:
„Per aspirin ad astra". (Gamalt
latneskt máltæki hljómar: „Per
aspera ad astra", sem lauslega
mætti þýða: „Með striti til
stjarnanna". Aths. þýð.
I einni aspiríntöflu eru venju-
lega 500 mg af acetylsalicyl-
sýru, nema í Bandaríkjunum
þar sem reglan er 325 mg. Tvær
til þrjár töflur nægja fullorðn-
um yfirleitt gegn höfuðverk. Af-
tur á móti þarf oft miklu stærri
daglegan skammt gegn giktar-
verkjum, allt að 4 mg, sem sam-
svarar 8—12 töflum. Sé magnið
yfir 3,5 g daglega, gera óþægi-
legar aukaverkanir oftar vart
við sig.
Þó að efnið sé tiltölulega
meinlaust, koma acetylsalicyl-
sýrueitranir fyrir, og þær hafa
leitt til dauða, sérstaklega ef
börn hafa átt í hlut. Sá grunur,
sem kom upp í Bandaríkjunum
fyrir tveim árum, um að aspirín
gæti valdið Reye-veiki, sem er
alvarlegur hitasóttarsjúkdómur
meðal barna, hefur aftur á móti
ekki verið staðfestur.
Ein af meiriháttar furðum
lyfjafræðinnnar er sú stað-
reynd, að í meira en 70 ár höfðu
menn bókstaflega ekki hugmynd
um, á hverju áhrif þessa að því
er virtist einfaldasta og hvers-
dagslegasta læknislyfs í heimi,
byggðust, og enn er langt frá
því, að allt sé vitað. Það er fyrst
og fremst af þeirri ástæðu, að
það er ekki fyrr en á tveimur
síðustu áratugum, sem ljósi hef-
ur verið varpað á þann lífefna-
fræðilega gang, sem acetylsali-
cyl-sýran hefur afskipti af.
Leið acetylsalicyl-sýrunnar,
að svo miklu leyti sem hún er
þekkt, til að deyfa verk og sárs-
auka er of flókin og óljós til
þess, að það taki því að reyna að
rekja hana í þessari samantekt.
En til þess að hún stöðvi eða
hindri sársaukaboð þegar í út-
taugakerfinu — en ekki til
dæmis fyrst í heilanum — bend-
ir sú staðreynd, að hægt er með
góðum árangri að nota hana út-
vortis gegn sársauka á ákveðn-
um stöðum. Verkdeyfandi gikt-
aráburður, dropalyf og jafnvel
sáraplástrar innihalda þess
vegna oft acetylsalicyl-sýru eða
— af því að leiðin liggur ekki
gegnum magann — bara sali-
cyl-sýru.
Bólgueyðandi
áhrif óskýrð
Menn telja sig nokkurn veg-
inn geta skýrt, af hverju acet-
ylsalicyl-sýran verki gegn sega-
myndun í blóði. En eitt af sér-
kennum hennar í samanburði
við önnur meðul, sem deyfa
sársauka, er að hún hefur einnig
þau áhrif að draga úr bólgu. En
mönnum er ekki ljóst, hvernig
það gerist. Svo einstök er acet-
ylsalicyl-sýran, að hvarvetna í
heiminum er miðað við hana,
þegar metin eru verkdeyfandi
áhrif annarra og nýrra lyfja.
Þetta sérkennilega sambland
eiginleika að verka gegn sárs-
auka, hita og bólgu hefur gert
aspirín umfram allt í Banda-
ríkjunum að algengasta lyfinu
gegn giktveiki. En þar sem svo
er háttað, að liðagikt er þar
einnig einn af útbreiddustu
sjúkdómunum og að milljónir
manna þar taka inn acetylsali-
cyl-sýru daglega í stórum
Fjögur smákvœði
eftir ókunna höfunda
Perlur orða þinna
Jón úr Vör
þýddi
Laufmjúkir
skór
Nellikurnar
í hlaðgerðinu
viknuðu undir
laufmjúkum skóm
elskhuga míns.
Þegar hann
snerti þær
sprungu blóm þeirra út
urðu að
titrandi ljósum
í kvöldrökkrinu.
Villtir stormar
hafsins
hera skeljar
djúpsins
upp að ströndinni
eyru mín
grípa orð þín
og breyta þeim
í perlur.
Augu til sölu
Augu mín
eru til sölu.
Þau hafa svikið mig,
opinberað öllum heimi
kvöl mína.
Þessvegna
mun égfarga þeim.
Hróp
kvennanna
Ó, guð minn, guð minn,
hrópa konurnar.
Þú sem öllu ræður,
hví hefur þú
skapað karlmennina
í líki djöflanna
og lagt í brjóst okkar
þessa óslökkvandiþrá?
Ó, sendu samt
einn þeirra
og láttu hann
taka mig.
Hinn ungi efnafræðingur Felix
Hoffmann rakst á efnið acetylsalic-
sýru er hann var að leita að læknis-
lyfi handa gigtarþjáðum föður sín-
um. í samvinnu við lyfjafræðinginn
Heinrich Dreser fann hann upp ein-
falda og ódýra aðferð til að fram-
leiða hana. 1899 var vöruheitið
„Aspirin" skráð í Hinni keisaralegu
einkaleyfisskrifstofu í Berlín. En
með Versalasamningunum eftir fyrri
heimsstyrjöldina misstu Þjóðverjar
aspirínréttindi sín í löndum sigur-
vegaranna.
skömmtum, varð það til að
beina farsóttarfræðingum á
nýjar brautir.
Blódþynningaráhrif
Þegar á fimmta áratugnum
töldu margir amerískir læknar
sig hafa vissu fyrir því, að hjá
rosknum sjúklingum þeirra, sem
hefðu árum saman tekið inn
aspirín við liðagikt, væri krans-
æðastífia og heilablóðfall
greinilega sjaldgæfari en hjá
sömu aldursflokkum annars, og
þegar nýjar kannanir leiddu
betur í ljós blóðþynningareigin-
leika acetylsalicyl-sýrunnar
töldu menn sig einnig vita af
hverju: Vegna varna gegn sega-
myndun í blóði hjá aspirín-
neytendum, myndaðist ekki eins
auðveldlega storknun blóðs, sem
að minnsta kosti oft er orsök
æðastíflu í hjarta og heila.
Eftir undirbúningskönnun,
sem náði til lítils fjölda sjúkl-
inga, en virtist lofa góðu, var
hafizt handa um víðtæka rann-
sókn á vegum amerísku heil-
brigðisstofnunarinnar (National
Health Institute) árið 1975, og
náði hún til 4.000 sjúklinga, sem
höfðu að minnsta kosti einu
sinni fengið væga kransæða-
stíflu. Rannsókninni var þannig
hagað, að hún ætti að geta sýnt,
hvort 1 g skammtur af acetyl-
salicyl-sýru, tekinn daglega í
þrjú ár, gæti lækkað tíðni nýrra
æðastíflutilfella í samanburði
við annan sambærilegan hóp,
sem var undir eftirliti.
Menn urðu eiginlega hálfgátt-
aðir á niðurstöðunum. Að vísu
urðu ný æðastíflutilfelli 10%
færri í þeim hópnum, sem tók
aspirín daglega, en hinum, sem
var til samanburðar, en aftur á
móti urðu hin nýju tilfelli í asp-
irín-hópnum að jafnaði alvar-
legri og dauðsföll 11% fleiri. Þar .
sem bæði frávikin voru ekki
nógu mikil til að vera tölfræði-
lega marktæk, var niðurstaða
rannsóknarinnar í reyndinni
engin.
Arangur annarrar rannsókn-
ar, sem einnig hófst 1875 á veg-
um bandarískra og þýzkra að-
ilja, varð ekki miklu betri, en
hún varðaði einnig áhrif aspir-
íns til varnar æðastíflu. Að vísu
reyndust nýju æðastíflutilfellin
18% færri í aspirín-hópnum, en
hvað dauðsföll snerti, var varla
nokkur munur á hópunum
tveimur. í heild sinni var niður-
staða þessarar rannsóknar því
heldur ekki marktæk.
Aðrar rannsóknir í Bretlandi
og fleiri löndum hafa allar leitt
hið sama í ljós: Það reyndist að
vísu nokkurt gagn að acetylsali-
cyl-sýru til varnar kransæða-
stíflu, en ávinningurinn fyrir
sjúklingana virtist aldrei mjög
sannfærandi.
En þegar niðurstöður sex víð-
tækustu rannsóknanna eru
bornar saman, virðist það einnig
harla merkilegt, að margir
minni hópar innan heildarinnar
sýnast fremur njóta góðs af
varnaráhrifunum en aðrir:
Eldra fólk fremur en yngra,
karlar fremur en konur, og
sjúklingar, sem skömmu áður
höfðu fengið fyrsta áfallið,
fremur en hinir, sem áttu gamla
æðastíflu að baki.
Eftir nokkrar aðrar sérstakar
rannsóknir hafa betur verið
staðfest áhrif acetylsalicyl-sýru
til varnar gegn æðastíflu í heila.
í því efni urðu niðurstöðurnar
margfalt hagstæðari þeim hópi
sjúklinga, sem tóku inn aspirín,
og varnaráhrifin voru einnig
mest hjá eldra fólki og körlum.
Maður, sem kominn er yfir sex-
tugt og hefur fengið væga
kransæðastíflu eða snert af
slagi, fer sem sagt ekki óskyn-
samlega að ráði sínu, eftir því
sem bezt er vitað nú, ef hann
tekur þrjár aspiríntöflur á dag,
þó að hann hafi engan höfuð-
verk.
Frekari umfangsmikilla rann-
sókna er þó þörf til að afla ná-
kvæmari vitneskju um þessa og
ef til vill frekari notkunar-
möguleika hins einfalda efnis,
acetylsalicyl-sýru. Það var ekki
fyrr en í apríl 1982, sem sett var
á fót „Aspirin Foundation of
America“, samtök allra helztu
lyfjaframleiðenda í Bandaríkj-
unum, sem framleiða acetylsali-
cyl-sýru eða nota hana í afurðir
sínar.
Tilgangurinn með stofnun
þessara samtaka er frekari sam-
eiginlegar rannsóknir á læknis-
lyfi, sem þegar hefur verið til á
hverju heimili í yfir 80 ár, en er
þó stöðug ráðgáta lyfjafræðing-
um og læknum.
— Þýðing og samantekt úr
„Bild der wissenschaft —
— Sv.Ásg. —
5