Lesbók Morgunblaðsins - 16.07.1983, Blaðsíða 14

Byggingar
mannsins
í fornöld
Frh. af bls. 12
ópu á austurströnd Spánar og í
Danmörku. Á Spáni fundu menn
upp bogann, sem varð brátt
mikilvægasta vopn þeirra. íbúar
Danmerkur og Norður-Þýzka-
lands sneru sér hins vegar í rík-
um mæli að söfnun í stað villi-
dýraveiða. Lifðu þeir einkum á
matjurtum og berjum, en einnig
stunduðu þeir fugla- og fiskveið-
ar. Reistu menn sér veiðistöðvar
í mýrlendi við vötn, og er ekki
ólíklegt að einmitt þarna hafi
fyrstu bátarnir orðið til. Þá er
einnig talið, að íbúar Danmerk-
ur hafi fyrstir tamið hundinn til
að hjálpa sér við veiðarnar.
Fyrir um 7 þúsund árum spratt
síðan upp annað blómaskeið í
Danmörku, sem ekki virðist
hafa verið í beinum tengslum
við hið fyrra, sem þá var liðið
undir lok. Á því síðara lögðu
menn sér óspart skelfisk til
munns, og steiniðnaður komst á
þróað stig. Fóru menn að búa til
axarhausa og ýmis önnur nyt-
samleg verkfæri úr tinnu. Um
3000 f.Kr. hófu íbúar Danmerk-
ur ræktun korns og lauks, auk
þess bjuggu þeir til gróf leirker
og fyrstu fínfægðu steináhöldin
komu fram. Bendir margt til
þess, að íbúar Danmerkur hafi
verið á þróaðasta menningar-
stigi á miðsteinöld, og hjá þeim
finnast flest þau einkenni, sem
miðað er við, þegar mörkin eru
dregin við nýsteinöld. Við aust-
anvert Miðjarðarhaf gerðust
hins vegar örar breytingar á
ótrúlega skörnmum tíma. Á
fyrri hluta miðsteinaldar höfðu
Miðjarðarhafsþjóðirnar dregizt
aftur úr íbúum Spánar og Dan-
merkur, en þær komust yfir
miðsteinaldartímabilið á aðeins
um tvö þúsund árum.
Miðsteinöld: Danir
flétta kofa ór reyrgresi
Á miðsteinöld leituðu menn
sér áfram skjóls í hellum, a.m.k.
að einhverju leyti, en úti á slétt-
unum fóru menn að reisa kofa
úr greinakurli og reyr. íbúar
Danmerkur fléttuðu gjarna kofa
sína úr reyrgresi. Var trjábörk-
ur lagður á gólfið, og voru fletin
gerð úr trélurkum. Víða í
Norður-Evrópu var ekkert um
hella, en veiðimenn á miðstein-
öld leituðu einmitt mikið á norð-
lægar slóðir. Urðu þeir að vanda
vel til híbýla sinna, því að þeir
urðu nú að hafa þarna vetur-
setu. Víðast var nóg af skógum,
og má gera ráð fyrir því að
timbur hafi verið langalgeng-
asta byggingarefnið. Fornleifar
frá þessum tíma gefa til kynna
að til hafi verið mjög hentug
verkfæri til að höggva til við.
Hafa trébútar líklegast verið
bundnir saman á hornum með
viðartágum eða notaðir hafa
verið timburfleygar. Timbur-
veggir hafa sennilega verið þétt-
ir með dýrshúðum, til þess að
koma í veg fyrir dragsúg. Eld-
stæði voru á gólfi. í hinni fornu
Jeríkóborg í Litlu-Asíu gerðist
það síðan fyrir um níu þúsund
14
árum að farið var að reisa hús
úr sólþurrkuðum múrsteinum.
Reyndust þeir hið ákjósanleg-
asta byggingarefni fyrir þá
staðhætti, og breiddist þessi
byggingartækni út um ná-
grannabyggðirnar, þar sem nóg
var um góðan, leirborinn jarð-
veg, sem hentugur var til
múrsteinaframleiðslu.
Nýsteinöld táknar fyrst og
fremst ákveðið menningarstig,
sem þjóðir eða ættbálkar náðu
misjafnlega snemma. Einkenni
nýsteinaldar eru upphaf land-
búnaðar, einkum akuryrkju eða
kvikfjárræktar, leirkeragerð,
þorpsmyndun, hærra þróunar-
stig í húsagerð og vöruviðskipti.
Á nýsteinöld minnkaði mikil-
vægi veiða mjög verulega, og
urðu þær jafnvel oft aukastarf,
en akuryrkja og kvikfjárrækt
tóku við sem aðalatvinnuvegur.
Við þetta myndaðist stórt
menningarlegt misvægi á milli
einstakra héraða, því að þróunin
varð mjög misjöfn eftir lands-
væðum. Gáfu lönd misgóða
möguleika til ólíkra atvinnu-
vega. Kvikfjárrækt hófst örugg-
lega ekki á einum afmörkuðum
stað, heldur víðs vegar á svipuð-
um tíma. Akuryrkja tókst yfir-
leitt bezt þar sem korntegundir
uxu villtar, en það tók samt
manninn langan tíma að ná taki
á akuryrkjunni, og er líklegt að
hún hafi ekki komið til sögunn-
ar fyrr en villikornið var orðið
ein aðalfæða mannsins á þeim
landsvæðum, sem það óx á.
Menningarbylting
í Mesópótamíu
og Nflardal
Auryrkja hafði í för með sér
fasta búsetu, en upphaflega
kunnu menn ekki að bera á jarð-
veginn, heldur fluttu sig um set,
þegar jarðvegurinn gaf ekki
lengur næga uppskeru. Þannig
mun frumstæð kornrækt hafa
borizt út um stór landsvæði.
Hefur hún líklega borizt á þenn-
an hátt til frjósamra héraða
Mesópótamíu og Nílardals, og
átti sér þarna stað alger menn-
ingarbylting, þegar íbúum þess-
ara héraða skildist, að þeir gætu
aukið uppskeruna með áveitu-
framkvæmdum. Þar með hófst
starfsskipting og borgamyndun,
og þar með sérstakar starfs-
stéttir. í borgunum tóku menn
sig saman og byggðu musteri
guðum sínum til dýrðar. Mynd-
aðist markaðstorg fyrir framan
musterið, þar sem listamenn og
verzlunarmenn fengu markað
fyrir vöru sína. Borgin dró til
sín trúarlegt og pólitískt vald.
Leið ekki á löngu áður en letur
var fundið upp og þar með rit-
listin, því að skipulagt ríkisvald
krafðist skriffinnsku. Hófst þá
líka sagnaöld.
Elzta ríkisskipulag, sem á
komst, varð til hjá Súmerum í
óshólmum Mesópótamíu. Menn-
ing Súmera var upprunnin hjá
þjóðunum, sem byggt höfðu há-
slétturnar umhverfis Mesópót-
amíu. Kunnu íbúarnir þá list að
baka múrsteina í sólinni og
hlaða úr þeim hús. Þeir bjuggu
einnig til falleg leirker og fagra
skartgripi. Borgir í Mesópót-
amíu virðast hafa myndazt áður
en íbúarnir sneru sér einvörð-
ungu að akuryrkju, og munu
þeir einnig hafa sinnt veiðum að
einhverju leyti. Töluverð byggð
hafði myndazt í Litlu-Asíu um
700 f.Kr. Voru öflugir múrar
umhverfis borgirnar og oft auk
þess síki, til þess að verja þær
árásum. Smám saman dreifðust
þorp út um alla lágsléttu Mesó-
pótamíu. í upphafi mun einkum
hafa verið um einfalda reyrkofa
að ræða, en síðar voru reist
vönduð múrsteinshús. Hráefni
til múrsteinagerðar var óþrjót-
andi í árframburði fljótanna
miklu. Korn mun upphaflega
hafa verið notað sem gjaldmiðill
í akuryrkjusamfélaginu. Var
það, sem umfram varð af fram-
leiðslunni, selt til nálægra
landa. Farið var að reisa vegleg-
ar musterisbyggingar. Stundum
var bætt við eldri byggingar, en
oft voru ný stórvirki reist alveg
frá grunni. Klerkastétt, sem
annaðist trúarathafnirnar í
musterunum, varð ákaflega öfl-
ug, og safnaðist mikill auður á
hendur hennar. Elztu rittákn
Súmera birtast á leirtöflum frá
því um 3000 f.Kr. Nánar verður
getið um byggingarlist í Mesó-
pótamíu í næstu grein.
Ennþá erfiðara er að geta sér
til um formsögu Egyptalands,
vegna mjög stórra eyða í for-
sögu þess. Landnám er talið
hafa hafizt í Nílardal um 6000
f.Kr., en byggð þar þróaðist
hægt og óreglulega. Á fornstein-
öld var Nílardalur eitt fenja-
svæði, og fyrst þegar Norður-
Afríka þornaði upp varð hann
byggilegur. Talið er, að korn
hafi upphaflega verið flutt til
Nílardals frá Litlu-Asíu, því að
sennilega hefur ekkert villt korn
vaxið í Afríku. Um byggingar-
list Egyptalands verður getið í
annarri grein. Þriðja menning-
arþjóð Jarðar kom fram í Indus-
dal, sem nú er í Pakistan, um
2500 f.Kr., en sáralítið vitað um
uppruna hennar. Voru þarna
reistar skipulagðar borgir og
komið á félagslegu kerfi. Þarna
var einnig fundin upp sérstök
ritlist, sem var alls óskyld ritlist
menningarþjóðanna í vestri. í
Kína varð svo fjórða hámenn-
ingin til, líklega um 1500 f.Kr.
upp úr forsögulegri menningu
við Gulafljót.
Víggirðingar og
hús úr timbri
í Evrópu reikaði fjöldi veiði-
manna staðfestulaust um veiði-
löndin langt fram eftir öldum.
Sífellt varð þó minna um villi-
bráð, og urðu þeir að leita æ
meira til þeirra fæðutegunda,
sem jörðin hafði sjálf upp á að
bjóða. Nýjar þjóðir skutu upp
kollinum í álfunni á nýsteinöld,
og komu margar þeirra frá
Asíu. Settust aðkomuþjóðirnar
að innan um villiþjóðirnar, sem
enn voru á miðsteinaldarstigi.
Nýju þjóðirnar voru ekki ein-
ungis veiðimenn, heldur munu
þær hafa þekkt eitthvað til ak-
uryrkju. Barst nýsteinaldar-
menning með þessum þjóðum til
Evrópu löngu eftir að hún var
komin á töluvert þróað stig í
Litlu-Asíu. Við Miðjarðarhaf
kom fram sjómannastétt, sem
einnig sinnti kornrækt, og á
Balkanskaga breiddist akur-
yrkja smám saman út og inn í
Frh. á bls. 16.
BILAR
Til eru þeir bílar, fáir að vísu,
sem eru svo meistaralega vel
teiknaðir, að þeir geta með
sönnu talizt listiðnaður. Fyrir
nokkrum árum kusu nafnfrægir
erlendir arkitektar, teiknarar og
hönnuðir „Fegursta bfl í heimi“
frá formrænu sjónarmiði. Flest
atkvæði fékk þá Citroen DS 19,
síðan Jagúar XJ og Porsche var
að mig minnir í þriðja sæti. Ég
er sammála þessari niðurstöðu
að mestu; mundi þó hafa Jagúar
XJ í fyrsta sæti. Af öðrum bflum
sem gnæfa upp úr meðal-
mennskunni má nefna Rover
3500, SEC-útgáfuna af Mer-
cedes Benz, BMW 635 CSi, sem
báðir eru sportbflar.
Nýjasta viðbótin við þennan
stjörnuflokk er sá sem kjörinn
var bíll ársins í Evrópu: Audi
100. Það skal þó tekið fram að sá
titill er ekki fyrst og fremst feg-
urðarverðlaun, heldur táknar
hann að gripurinn sé í heild
flestum kostum búinn af nýjum
bílum og staðfestir enn það sem
legið hefur í loftinu, að Þjóð-
verjar séu um þessar mundir
fremstu bílasmiðir í heimi og
bílarnir þaðan í vaxandi mæli
hafðir til viðmiðunar í bílaiðn-
aði heimsins. Má í því sambandi
benda á, að þýzkir höfðu raunar
tvö önnur tromp á hendi þegar
kjörinn var bíll ársins, nefnilega
Mercedes Benz 190 og BMW 320.
Þeir sem standa að þessu kjöri
eru blaðamenn bílablaða í Evr-
ópu, sem hafa það að atvinnu að
reynsluaka bílum og skrifa um
þá.
Til viðmiðunar á stærð skal
þess getið, að Audi 100 er ná-
kvæmlega jafn langur og Volvo
240 (4,79 m) en 10 cm breiðari
(180). Útlitið er að verulegu leyti
árangur af tilraunum í vind-
göngum, þar sem tókst að fá
slíka straumlínu, að vindstuð-
ullinn er 0,30 og er það lægra en
náðst hefur á nokkrum fólksbíl.
I heildarteikningunni er fleyg-
formið lagt til grundvallar og
verður til þess að bíllinn sýnist
ívið hærri að aftan. Fer það útlit
eitthvað fyrir brjóstið á sumum,
sem segja þá gjarna, að hann
„liggi á nösunum" eins og sagt
var í gamla daga um bíla, sem
voru eitthvað slappir á fram-
fjöðrunum.
En það er einmitt þetta lag
sem er svo áhrifamikið til
minnkunar á loftmótstöðu og á
að verulegu leyti sinn þátt í því,
að Audi 100 er með afbrigðum
neyzlugrannur. Með 100 hestafla
vélinni, sem er einn af fjórum
valkostum, getur eyðsla farið
niður í 5,9 lítra á hundraði við
samfelldan akstur á 90 km
hraða. Það er hreint ótrúlegt
þegar um er að ræða svo stóran
bíl sem vegur 1100—1200 kg.
Með stærstu vélinni sem er 136
hestöfl og miðum þar við sjálf-
skiptan bíl í innanbæjarakstri,
greina heimildir að eyðslan geti
orðið 13,2 lítrar. Minnsta vélin
er 4 strokka, 75 hestafla, en hin-
ar eru 5 strokka. í fjórða lagi er
völ á 70 hestafla dísilvél.
Áður en lengra er haldið skal
þess getið, að Audi 100 lendir á
bás með ýmsum gæðingum í efri
milliflokki (miðað við stærð og
verð). Þar má nefna Volvo 240,
Saab 900, Peugeot 505, Ford
Granada, Citroen CX, Opel Rec-
ord, BMW 520 og To. ota Co-
rona. Verðið í þessum flokki
mun vera frá 485—657 þúsund,
(miðað við verð 16. júní), en var
um það bil 200—300 þús. fyrir
ári. Samkeppnin er vissulega
hörð í þessum flokki, en að mínu
mati hefir þessi nýi Audi 100
yfirburði hvað snertir listrænt
útlit og er raunar talandi dæmi
um þau sístæðu sannindi, að
einfaldir hlutir geta verið fag-
rir. í annan stað er hann þeirra
sparneytnastur samkvæmt
svissnesku bílabókinni, Revue
Automobile — og þriðji kostur-
inn er framhjóladrif, sem hann
er þó alls ekki einn um í þessum
flokki.
Það var gerðin 100 CC sem
reynsluekið var, sá er með 100
hestafla vél, sjálfskiptur og
viðbragðið í hundraðið er þá 14,1
sek. Beinskiptur er hann aftur á
móti 12,2 sek. og er töluverðu
viðbragði fórnað fyrir þægindin.
Þetta eru svo til nákvæmlega
sömu tölur og á BMW 520, en af
einhverjum ástæðum finnst
manni Audi ekki eins snarpur.
Hljóðdeyfingin er heldur ekki
alveg í sama mæli og hjá þess-
um þýzka keppinaut.
Mér fannst að annar eins
kostagripur og Audi 100 mætti
vera ögn sneggri í viðbragði og
mæli með 136 hestafla vélinni.
Þá er viðbragðið 10,3 sek. í
hundraðið, en sú vél er samt
mjög sparneytin.
í akstri er Audi 100 traustur í
rásinni; afbragðs malarvegabíll,
liggur alltaf vel og alveg nægi-
lega mjúkur á fjörðum. Heml-
arnir eru afbragð og stýrið
haggast ekki. Sætin eru af þýzka
skólanum; óþarflega hörð fyrir
minn smekk, en vel formuð.
Höfuðpúðar í ýmsum nútíma-
bílum, þar á meðal Audi, eru svo
mikil mannvirki að stórlega
hindrar útsýni aftur úr. Reynt
er að bæta úr þessu á Audi 100
með stóru gati í miðju, svo púð-
inn verður í reynd hringur. Það
bætir að vísu úr skák. En útsýn-
ið er samt ekki gott vegna þess
að höfuðpúðar eru einnig yfir
aftursætum og þar við bætist
þetta nýmóðins lag á bílum; aft-
urendinn mun hærri en bíllinn
er að framan, og ekki bætir það
útsýnið.
Hönnunin að innan er að mín-
um dómi framúrskarandi og tel
ég að í efri milliflokki taki ein-
ungis BMW þessu fram. Það má
telja sérkennilegt við Audi 100
hvað stýrið er lítið, en í raun er
það kostur, vökvastýri hefur
ekkert að gera stærra. Mælum
og stjórntækjum er komið fyrir