Lesbók Morgunblaðsins - 19.11.1983, Blaðsíða 11

Það sem hann ekki fann í biblí-
unni varð að víkja
Var Lúther frelsisunnandi? Já og nei. Sérkenni hans
var biblíuskilningur hans. Það sem hann fann ekki
þar, varð að víkja. Fjölmargt hjá kaþólsku kirkj-
unni, þótt það væri sannað og venjuhefð átti í hans
augum engan tilverurétt. Þannig viku burt t.d.
nokkur sakramenti, aflát, dýrlingadýrkun o.s.frv.
Alveg sérstaklega hafnaði hann óskeikulleika páfa.
Einnig getum við skýrt frá þessu sama sjónarmiði
harðyrði hans í garð bænda og gyðinga og alveg
sérstaklega um rómverska páfastólinn. Herjun á
Páfann var honum sennilega vörn hins klára orðs
eins og hann skildi það. Það getur þá líka gilt um
„Frelsi þeirra kristnu“.
Hvernig var Lúther sem eiginmaður, ástvinur, fað-
ir? Obermann segir (bls. 287): Sú allsherjar skoðun
Lúthers á æðri og óæðri öfl í manninum gefur vís-
bendingu um að eitthvað afgerandi nýtt sé í bígerð.
Það óvæntasta — segja má í mesta máta hneyksl-
anlegasta á 16. öld — frumatriði er viðurkenning á
kynhvöt sem náðargáfu, guðlegri veitingu, já meira
að segja sem bráðnauðsynlegasta návist Guðs. Feg-
inn hefði Lúther samsinnt, ef hann hefði heyrt Jó-
hannes Pál II páfa segja, að „Kynlíf er gjöf Guðs“.
Obermann segir: Tuttugu ára skynsemishjónabandið
varð hamingjuríkt. Hann vitnar til ummæla Lúth-
ers: „Ég léti ekki Kötu mína fyrir Frakkland að
viðbættum Fenyjum. ... Kata þú átt heiðvirðan
mann, sem þykir vænt um þig. Þú ert Keisarinna."
Hann gat hæðst að dugandi hússtjórn Kötu og
ávarpaði hana þá, „Herra Kata“. Gleði sína sem
faðir tjáir Lúther t.d. svo: „Börnin mín þrjú eru þrjú
konungsríki. Þau hefi ég eignast á heiðarlegri hátt
en erkihertoginn Ferdinand Ungverjaland, Bæheim
og rómverska konungsríkið." Hann eignaðist 6 börn
i hjúskapnum. Skriftaráðið leynilega tengir Lúther
alltaf við tvíkvæni Philips von Hessen. Það ráð hafði
Lúther gefið mjög nauðugur sem ýtrasta neyðartil-
tæki. Obermann telur sig geta útskýrt það með
fyrirhugunarboðskap og náðarfagnaðarerindi, sem
gat verið einstakt tilvik hafið yfir borgarasiðgæði.
Askorun sem hratt af staö
mótmælahreyfingu
Prófessorstíð Lúthers 1512—1546. Doktorinn byrjar
á biblíufyrirlestrum 29 ára gamall. Hann flytur
fyrirlestur: Mósebók 1 1512. Davíðssálmafyrirlestra
flytur hann 1513—15, Rómverjabréfs 1515—16, Gal-
atabréfs 16—17, Herbreabréfs 17—18. Hann kemur
aftur frá Wartburg og hefst handa að nýju 1523.
Nýja-Testamentið í þýðingu Lúthers kemur út 1522 í
september. Biblíuþýðing Lúthers kemur út 1534.
Fyrirlestrar aftur um Mósebók 1. flytur hann
1535—45. Árið 1517 er kappræðan í september gegn
skólaspeki-guðfræðinni og frávísun Aristótelisma.
Áskorun í kappræðu um greinarnar 95 31. okt. 1517.
Sú áskorun hratt af stað lúthersku mómælahreyf-
ingunni þar sem aflátssalan var talin fjárplógs-
starfsemi. í kjölfarið kom ákæra í Róm, sem erki-
biskupinn í Mainz flutti. Þar með fór skriðan af stað
og endaði í bannfæringu Leós X páfa 3. jan. og
útlegðardómi yfir Lúther, sem Karl V skrifaði undir
28. maí 1521. Annars er til frá því í ág. 1520 röð af
ádeiluritum t.d. á móti Prierias (að vísu 1518), á
móti trúarofstækismanninum (Thomas Múnzer),
tveggja daga umfjöllun með Zwingli, svar til Eras-
musar nóv. 1525, „Gegn rángjörnum og herskáum
bændarottum" 4. maí 1525 og alveg sérstaklega á
móti páfastólnum.
Hvað er svona áberandi hjá prófessornum Lúther?
Ekki bara óvenjulegt framlag til að hafa á valdi sínu
biblíuskýringu. Hann las Biblíuna tvisvar árlega
fyrstu 10 árin. Eftirtektarverðari er þó barátta hans
við að gera sér grein fyrir lesmálinu. Það var ná-
tengt trúrænni lífsskoðun hans og efasemdum.
Fyrir hann gilti Biblían ekki aðeins sem vísindalegt
viðfangsefni heldur miklu fremur sem lífernisbók,
þar sem hann leitaði hins „náðuga Guðs“. Svo er
okkur kunnugt um hinn þekkta turnatburð hans eða
uppgötvun merkingar „réttlætis Guðs hjá hlutlaus-
um anda í hverju Guð réttlætir okkur fyrir trú“.
Þannig bjargaðist hann frá angist sinni og áhyggju
sinni um eigin sáluhjálp.
2000 predikanir
Eftirtektarvert, meira að segja hjá prófessor, er
einþykk frávisun hans á miðalda-skólaspeki og Ar-
istótelisma. Uppáhaldsrithöfundur hans varð Ágúst-
ín og svo Páll postuli sjálfur. Samkvæmt uppgötvun
hans urðu athuganir hans í ljósi þessa nýja ljóss og
hann varð þaðan í frá að lesa samkvæmt því. Frá
sjónarhóli málfarsins var biblíuþýðingin risavaxið
verkefni sem hann leysti með alúð og umhyggju.
Hún kom út 1534 en 1539/40 var farið yfir Biblíuna
aftur af vel lærðum hvern miðvikudag og fimmtu-
dag á undan kvöldverði. Lúther var með hebreska
textann en Melanchton þann gríska. Samstarfs-
mennina kallaði hann Sanhedrin sinn. Biblía hans
var alþýðurit mjög áhrifaríkt á þýska tungu. Þar
sem kennimennska og lífsmáti fóru svo vel saman
verðum við nú einnig að spyrja: Hvernig var Lúther
sem sálusorgari? Óhætt er að fullyrða að auglýsing
greinanna árið 1517 var sérstaklega á sálusorgun-
ar-sviði. Lúther lagði líka stund á sálusorgun í Witt-
enberg og varð þannig var við aflátssöluna frá sínu
fólki. Það var nú sjálfsagt og skyldugt að hann tæki
afstöðu til hneykslanlegra atriða — sem voru til — í
prédikun og framferðis. Það hefir Lúther að vísu
gert, fullviss að yfirvöld myndu samþykkja. Ætli
ótti um fjárskaða hafi ef til vill verið meiri í Mainz
en áhyggjur hvort kenningin væri klár? Hver var
þessi ráðríki munkur? (Spurn. páfastóls). Hann
skyldi nú skjótt fá að þagna. Það tókst bara ekki.
Samfelld keðja „tilviljana“ bjargaði lífi þessa
óþekkta munks frá Wittenberg. Það ætti að vera
lýðum ljóst að Lúther hefir gert sig ábyrgan sálu-
sorgara föður reformationarinnar (trúarlífsendur-
bótarinnar). Hann hefir ekki aðeins flutt ótölu-
lega fjölda prédikana (a.m.k. 2.000), allt þar til viku
áður en hann dó í Eisleben. Hann hefir líka fært
kenningu sína í fræðarabúning t.d. í minni og meiri
fræðunum sínum (minni fræðin fyrir unglinga- og
alþýðu, meiri fræðin fyrir presta og lærða menn).
Honum var það mikið áhugamál að alþýða og sér-
staklega börn fengju trúaruppfræðslu. Hann þoldi
heldur ekkert sem stríddi gegn réttri trú eftir skiln-
ingi hans. Þess vegna hætti hann lífi sínu, er hann
fór úr örygginu í Wartburg í mars 1522 til Witten-
berg til þess að koma hlutunum í dag. Hann gaf út
eigið messuform 1523. Hann skrifaði 1524 öllum
borgaryfirvöldum í Þýskalandi tilmæli um stofnun
skóla. Hann skorar á bændastéttina í 12 greinum
1525 að setja frið. Þannig hélt það áfram. Hann
skrifar t.d. prestunum á ríkisþingum í Augsburg
1530 og 1534 „Aðvörun til sinna kæru Þjóðverja".
Ræðusafn gefur hann út 1544. Mörgum sinnum
skrifar hann til þess að verja kenningu sína.
Kristur stöðugt nærstaddur en
það var Djöfullinn líka
Hvað er þá hægt að segja í stuttu máli til þess að
gefa umsögn um manninn? Það er augljóst mál að
Biblían ræður ekki aðeins mestu í prófessorsstörfum
hans heldur einnig í öllum lífsháttum hans. í ljósi
hennar fann hann persónulegt frelsi sitt og evangel-
isku kirkjuna hefir hann stofnað á grundvelli henn-
ar. Það gjörði hann efalaust eftir bestu samvisku og
í Biblíunni var honum ekkert meira virði en Kristur,
Kristur krossfestur eins og hjá Páli. Þangað sótti
hann visku sína en ekki til Aristótelesar eða skóla-
spekiguðfræði. Eins og Kristur stöðugt var nær-
staddur honum var Djöfullinn það líka, sem honum
fannst alltaf vera með í leiknum. Hann gat talað við
hann eins og hann sæi hann eða yrði hans var. En
ofjarl hans fannst honum hann sjálfur vera. Hann
gerði gys að honum. Eigum við að samsinna með
Gerhard Ebeling sem í bók sinni „Orð og vegur
Martin Lúthers" bregður upp sömu Lúthersmynd og
Heiko A- Obermann? Hann segir: „Ef Lúther er
lesinn í alvöru í nánu samhengi við hugsanir hans
jafnt og sögulega stöðu hans verður þess ekki vart
að möguleiki sé að kenna Lúther um allt eins og oft
er haft á orði“. En Lúther verður ekki heldur undan-
þeginn hlutdrægni í dómum, ekki fremur en síðari
tíma kaþólskir og fyrri tíma mótmælendur né held-
ur andleg lífsskoðun rithöfunda hvort sem kaþólskir
eða lútherskir eru.
Að endingu, í bók sem Melanchton átti er mynd
teiknuð af Lúther, sennilega sú síðasta. Fyrir neðan
myndina hefir Melanchton skrifað: Lifandi var ég
þér sóttarkvöl, dauður verð ég dauði þinn, Páfi. Og
ennþá neðar hefir hann skrifað um Lúther: Hann er
látinn en lifir samt. Hvað blasir við okkur nú eftir 5
aldir? Páfinn er ekki dauður, lífmeiri en nokkru
sinni fyrr. Lúther er ekki heldur dauður. Er þá ekki
beggja líf gjöf Guðs? Á það ekki að vera okkur
alkirkjuleg (ökumensich) hvatning til gagnkvæmrar
virðingar, já, að láta okkur þykja vænt hvort um
annað að vilja Jesú sem kristnum ber?
Svarið hlýtur að vera játun. Já.
Jan Habcts er kaþólskur prestur í StykkLshólmi; starfar
við St. Fransiskusar-sjúkrahúsið þar og varð fyrstur
kaþólskra presta til að stíga í stól í lútherskri kirkju í
Stykkishólmi. Séra Jan hefur starfað lengi í Portúgal.
Ilann á sjötugsafmæli í dag, 19. nóvember.
11