Lesbók Morgunblaðsins - 01.09.1984, Blaðsíða 10

'*Ztt tjfff'/J.

hann vann snemma á ferli sínum. Þar
sannast enn einu sinni, að íslendingar
hafa sérstaka tilfinningu fyrir eigin landi
og mála það yfirleitt allt öðruvísi en er-
lendir kollegar þeirra. En þegar íslend-
ingar fara að kljást við erlent landslag,
skógi vaxið og með heitt andrúmsloft, þá
er eins og upplifunina skorti.
Mynd Þorvaldar frá Opdal í Noregi er
athyglisverð litastúdía, en hún segir ann-
ars ekki margt um landslagið. Heimkom-
inn bregður hann sér svo austur á Þingvöll
með Ásgrími og málar Hrafnabjörgin. Þá
kveður nú aldeilis við annan tón. Björn Th.
tekur réttilega fram, að Þorvaldur varpar
þarna frá sér öllum skólakenningum en
málar landið samkvæmt þeirri tilfinningu
sem hann hefur í blóðinu. Það er dimmt
yfir; ljós og skuggar setja ekki svip sinn á
landið en millitónar jarðlitanna eru óend-
anlegir og gera þessa mynd unaðslega.
Nokkrum árum síðar, þegar Þorvaldur
er búinn að vera við nám í skóla Gromaire
í París og heils hugar í þessum nokkuð
þunga, konstrúktífa expressjónisma, mál-
ar hann landslagsmynd frá Vigsö á Sjá-
landi. Þetta er sterk mynd, en hlýleiki
Danmerkur skín þó engan veginn í gegn-
um hana. Ólíkt kemst hann nær kjarna
málsins, þegar hann málar með vatnslit
kápumynd á danska útgáfu af Sjálfstæðu
fólki 1935. Heiðarkotið hans Bjarts, sam-
gróið landinu, heiðin að baki og Bláfjöll,
sem „vaxa þar inn í himininn". Jú, þetta er
ísland; meira að segja innsti kjarni þess.
Þremur árum síðar, 1938, er Þorvaldur á
Sikiley, nýkvæntur og Miðjaröarhafssólin
skín án afiáts á húsin í Taormina. Þessa
stemmningu reynir Þorvaldur að festa á
blað með vatnslit. En útkoman er ósann-
færandi og svipuð og þá er aðkomumenn
reyna að mála Island.
Samt má láta sér koma til hugar, að
hinar suðrænu slóðir hefðu heillað Þorvald
til áframhaldandi búsetu; ef stríðið og i'nn-
rás Þjóðverja í Frakkland hefðu ekki orðið
að veruleika. Ugglaust hefði það orðið
freistandi að setjast að í París, þar sem
nafli myndlistarheimsins var þá, fremur
en að hverfa aftur til hins fámenna sam-
félags á íslandi, þar sem markaður hlaut
að teljast takmarkaður fyrir framsækna
list, svo ekki sé meira sagt. Og hvernig
málari hefði Þorvaldur þá orðið? Frá
Frakklandsdvölinni eru birtar í bókinni
tvær vatnslitamyndir: Útsýni út um
glugga og svaladyr í París. Þessar myndir
eru allar í léttleikanum, töluvert skyldar
Matisse og alveg gerólíkar þeim þungu
olíumyndum frá Skagaströnd og Reykja-
víkurhöfn, sem Þorvaldur hafði málað áð-
ur en hann fór að heiman 1938. En upp-
stillingar sem hann málar með olíu úti í
Frakklandi eru mjög rammefldar í formi
og þungar í lit. Málarinn virðist ekki al-
heill í afstöðu sinni. ,
FORMHREINSUN OG
RYTMISK tilfinning
Þegar litið er yfir lífsverk Þorvaldar
framyfir 1950 eins og það blasir við í bók-
inni, er auðvelt að komast að þeirri niður-
stöðu, að hann hafi verið málari, sem mál-
aði það sem hann sá. Hann hefur næstum
alltaf ákveðnar fyrirmyndir, sem hann
umbreytir til þess að skilja hismið frá
kjarnanum. Hrein formstúdía, sem síðast
náði alveg yfirhöndinni, átti alltaf mikil
ítök í málverki Þorvaldar. Hann er góður
kóloristi, en kannski fyrst og fremst frá-
bær teiknari með pottþétta tilfinningu
fyrir rytmanum í teikningunni. En það er
undarlegt, að meðfætt litaskyn Þorvaldar
virðist oft hafa brugðizt honum illilega á
síðasta sprettinum, eftir að hann fór að
mála alveg óhlutlægt. Það er athyglisvert
einnig, að fyrstu abstraktverkin frá 1950
og ’51 eru frábær í lit, en þesskonar sam-
stillingar gefur hann síðan alveg frá sér.
f mínum huga leikur ekki á því nokkur
efi, að blómaskeið Þorvaldar er fimmti
áratugurinn, eftir að hann kemur heim frá
Tours í Frakklandi 1940. Okkur gæti virzt
nú, að sú röskun hafi verið niðurdrepandi
fremur en örvandi, en aldaskilin voru ein-
mitt hér: fsland hernumið, öll hjól at-
vinnulífsins í gangi og nútíminn með véla-
öld framundan.
Það er af og frá að svo metnaðarfullur
og góður listamaður sem Þorvaldur, hafi
farið að taka tillit til hugsanlegs markaðar
með því að mála heim kominn íslenzk
myndefni. En nú var ísland það umhverfi
sem hann hafði fyrir augunum og Þorvald-
ur var málari, sem málaði það sem hann
sá. En hann hélt áfram að taka myndefnið
sínum sterku tökum og athyglisverð er
landslagsmynd frá Húsafelli, máluð
sumarið 1941, þegar hann var þar enn eina
ferðina með Ásgrími. í raun vantar aðeins
herzlumun uppá að þessi mynd sé alveg
abstrakt. Það var hér sem Ásgrímur gerði
kaflaskil og hvarf til heitu litanna í anda
van Goghs. En af mynd Þorvaldar má
glöggt sjá, að Ásgrímur hefur meira en
lítið gægst yfir öxlina á fyrrverandi læri-
sveini sínum.
tímabil
meistaraverka
Á árunum 1941—45 málar Þorvaldur
hvert meistaraverkið á fætur öðru: Stóð-
hestana, sem prýða forsíðu bókarinnar
1941, Telpur í boltaleik, sem Helgafell gaf
út prentaða 1941, Báta í fjöru 1942, portr-
ettin af Steini og Halldóri Laxness 1943,
hafnarmyndirnar: Skip i höfn og Miðnætti
1942, Eldhúsborðið 1941—42, Sjómenn
1944 og teikningarnar í Brennunjálssögu
1945.
Ég held að magnaðra málverk hafi ekki
orðið til á íslandi. Kannski er eitthvað
jafn gott eins og til dæmis Snæfellsnes-
myndir Kjarvals, sem hann var einmitt að
mála sömu árin. Eða myndir Schevings af
sjó og sjómönnum. Athyglisvert er það
einnig, að allt er þetta um ísland og ís-
lenzkan veruleika, sem ungir og upprenn-
andi listmálarar telja nú að sé ekki brúk-
legt sem myndefni.
Sum myndefni Þorvaldar voru vitaskuld
ekki neitt séríslenzk; eldhúsborðið fræga
til dæmis, sem ég tel vera einhverja beztu
mynd, sem máluð hefur verið á voru landi.
Þetta eldhús tilheyrir engri þjóð sérstak-
Þorvaldur hefur ekki verið áberandi maður íþjóðlífinu, en ræktað garðinn sinn í ró og næði.
Hér er hann við málverk sitt, 1958.
ara og mig minnir af samtölum sem ég átti
við Jónas um þessi mál löngu síðar, að
hann hafi yfirleitt talið þá vera „blóðrauða
bolsa" einnig.
En vert er að gaumgæfa, að þessi átök
urðu fyrir sjálfa meginbyltinguna, sem
varð þegar listamenn flykktust undir
merki afstraktstefnunnar um og uppúr
1950 með svo miklu offorsi, að sumir sem
ekki kærðu sig um að dansa með, lögðu
heldur penslana á hilluna. Þá héldu menn
sýningar án þess að selja eina einustu
mynd og héldu hróðugir heim með þær. En
bæði í breytingunni uppúr 1940 og bylting-
unni um 1950 voru það ekki síður lista-
mennirnir sjálfir, sem sýndu þröngsýni og
óbilgirni og Björn Th. segir í grein í tíma-
ritinu Bókaorminum, 10. tbl., að ef til vill
sé það helzti gallinn við umfjöllun sína á
Þorvaldi, að hann dragi ekki fram sem
skyldi, að formbyltingarmennirnir „voru
sjálfir lausir við umburðarlyndi gagnvart
þeim sem voru á annarri skoðun en þeir
sjálfir... “ .
Hlutdrægni menntamálaráðs á sínum
tíma sýnir vel hve hrapallega getur farið,-
þegar pólitísk apparöt eiga að hafa áhrif ái
framvinduna. Það er einnig rifjað upp Þ
bókinni, að menningarpáfinn á vinstra
vængnum, Kristinn E. Andrésson, var eig-
inlega Jónasarmegin framanaf og hafði
UTAN við Sviðsljósin
Myndirnar í Þorvaldarbók eru langflest-
ar úr safni því sem hjónin Ingibjörg Guð-
mundsdóttir og Sverrir Sigurðsson gáfu að
mestu leyti Háskóla íslands, en þau höfðu
safnað myndum eftir Þorvald um 30 ára
skeið. Það kemur einnig fram að mikil vin-
átta tókst með Þorvaldi og þeim hjónum
og að Sverrir hefur verið málaranum inn-
an handar í því sem heyrir til veraldar-
vafstri. Þorvaldur hefur alla tíð búið
þröngt og án þess að hafa mikinn glæsi-
brag í kringum sig og hann hefur verið
heldur fyrirferðarlítill í þjóðfélaginu, þeg-
ar þess er gætt, að hann hefur verið
„Grand Old Man“ myndlistarinnar um
skeið. Hann er ekki einn af þeim sem
dregnir eru fram í sviðsljósið á þjóðhátíð-
um og í seinni tíð hefur hann lítið staðið í
sýningavafstri, en tekið þátt í sýningum
Septem-hópsins, þar sem hann hefur verið
einskonar páfi eftir því sem sagt er.
Það er til marks um hæfileika Þorvald-
ar, hve góðum árangri hann náði í por-
tretmálverki, sem telja má sérgrein í
myndlist — samt liggja aðeins sárafáar
slíkar myndir eftir hann. Eitt bezta por-
tret sem hann málaði er án efa af Steini
Steinarr skáldi, en þeir þekktust vel. Ef til
vill hefur hann verið að launa greinina,
„Finna þau þar
Höskuld veginn.“
Ein af teikningum
Þorvaldar úr
Brennunjálssögu,
1945.
sterkar efasemdir um þá list, sem ekki
þjónaði beint undir hinn eina sanna boð-
skap með „þjóðfélagsraunsæi".
Kristinn tekur að vísu á þessum vanda
með miklu vitrænni hætti en Jónas. Hann
talar aldrei um „klessumálverk" en spyr í
Þjóðviljanum sínum:
„Ég skal fúslega taka undir, að öll list
geti komizt á hæsta stig með því að vera
eins og leikur barns, unaður í sjálfu sér.
En gefur líf nútímamannsins tilefni, frið
og áhyggjuleysi til slíks leiks? Ég fæ ekki
skilið úr hvaða efni þeir listamenn eru
gerðir né í hvaða heimi þeir lifa, sem í
heiðarleik og fullri alvöru gætu fengizt við
það eitt að sýna, hvernig línur og litir fari
bezt á ákveðnum myndfleti, án þess að bak
við starf þeirra felist ástríða til að túlka á
einhvern hátt frá eigin brjósti það, sem
dýpst orkar á þá af viðburðum samtíðar-
innar.“
En Kristinn átti eftir að skilja, að
myndlist getur verið góð og gild, þótt hún
standi ekki fyrir neitt annað en sjálfa sig
og hann eignaðist meira að segja mynd
eftir Þorvald, sem hann hafði miklar mæt-
ur á.
apP1 W
lega; ekki heldur Stilla við glugga frá 1941
eða Kona að lesa í bók. Þorvaldur vildi
heldur alls ekki viðurkenna að það bæri
vott um vöntun á persónuleika eða þjóð-
erniskennd, þótt hann notaði sömu mynd-
efni og erlendir listamenn: „Það er um
„mótív" í málaralist eins og hljóðfæri í
tónlist. Þau eru notuð sameiginlega af öll-
um þjóðum, og það kemur þá undir því,
hvað og hvernig er leikið, hvort þau tjá
þjóðlega eða persónulega list," — segir
hann í dagblaðsgrein frá 1944, þar sem
hann svarar Ragnari Ásgeirssyni.
ÓBILGIRNIÁ BÁÐA BÓGA
Bæði Þorvaldur og aðrir formbylt-
ingarmenn mættu geysilegri mótspyrnu og
slíkur áhrifavaldur hefur Þorvaldur verið
talinn af sumum sem tóku sér penna í
hönd, að þeir kenndu honum um. Svo oft er
búið að rifja upp listamannadeiluna 1942,
að ekki verður það gert hér, — en sá kafli
í íslenzkri menningarsögu er vel tíundaður
í bókinni. Jónas frá Hriflu óx ekki af
hlutdeild sinni þar, en framsækna lista-
menn nefndi hann einu nafni klessumál-