Lesbók Morgunblaðsins

Ulloq
Ataaseq assigiiaat ilaat
Saqqummersitaq pingaarneq:

Lesbók Morgunblaðsins - 26.01.1985, Qupperneq 2

Lesbók Morgunblaðsins - 26.01.1985, Qupperneq 2
Dr. Reynir Axelsson Endurtekníngar Síðasti hluti umræðu nokkurra háskólakennara um dulræn fræði: Vísindi eða gervivísindi, en greinar þess- ar birtust í Fréttabréfi Háskóla íslands Igrein sinni „Dulræn fyrirbæri og vís- indin" í aprílhefti fréttabréfsins vitnar Erlendur Haraldsson til svo- hljóðandi orða Þorsteins Sæmunds- sonar í marzheftinu: Dulsálarfræðingum hefur ekki tekist, þrátt fyrir linnulausar tilraunir, að finna eitt einasta fyrirbæri sem unnt sé að sýna fram á við endurtekna til- raun, þannig að aðrir rannsóknarmenn geti gengið úr skugga um það. „Þetta er rétt“ segir Erlendur, „ef miðað er við þann 100% endurtakanleika sem stefnt er að í efna- eða eðlisfræði. Endur- takanleiki tilrauna sé hins vegar nokkurt vandamál í greinum eins og sálarfræði og líffræði og í enn ríkara mæli í dulsálar- fræði. En, ef unnt væri að endurtaka vissar tilraunaniðurstöður reglulega i 30%, jafnvel í 15% tilvika, hefði þá ekki ver- ið sýnt fram á endurtakanleika tilraun- ar? Ef endurtakanleiki í dulsálarfræði er skoðaður í þessu ljósi, fær fullyrðing dr. Þorsteins ekki staðist. Erlendur telur síðan upp þrjár tegundir tilrauna í dulsálarfræði. Um hina fyrstu segir hann: „Viss endurtakanleiki hefur vissulega fundist i tilraunum af þessu tagi þótt gagnrýnendur þegi yfirleitt um það þunnu hljóðí.“ Um hinar tvær segir hann að „endurtekningarhlutfallið" hafi reynzt vera um 50%. Erlendur hefur varla lesið orð Þorsteins af verulegri gaumgæfni. Enginn hefur víst efazt um að dulsálarfræðingar séu sifellt að komast að sömu niðurstöðunum aftur og aftur. Það sem hefur vantað, eins og Þorsteinn segir skýrt í hinum tilvitnuðu orðum, er að aðrir rannsóknarmenn geti gengið úr skugga um tilvist fyrirbæranna sem deilan stendur um. Það er nefnilega ekki nóg með það að i dulsálarfræði séu menn „ef svo er sem sýn- ist,“ eins og Erlendur segir, „að fást við hverfula mannlega hæfileika sem mjög erfitt er að festa hendur á og framkalla að vild,“ heldur er sá mannlegi hæfileiki að sjá þessa dularfullu og hverfulu mannlegu hæfileika ekki síður erfiður að festa hend- ur á og framkalla að vild. Þar sem sumir sjá dásamlegar sannanir fyrir yfirskilvit- legum fyrirbærum sjá aðrir ekki annað en sjónhverfingar og strákapör, og þar sem dulsálarfræðingum tekst að framkalla „marktækar" og jafnvel „mjög marktæk- ar“ niðurstöður tekst öðrum ekki að fá annað fram en hversdagslegustu slembi- runur. Það er eflaust fyrst og fremst þessi stað- reynd, en ekki ólík heimspekileg afstaða til vísindalegrar aðferðar, sem veldur því að menn koma sér ekki sman. Ef dulsálar- fræðingar vilja sannfæra aðra um að fræði þeirra fái staðizt, þá verða þeir að hugsa upp tilraunir sem aðrir rannsókn- armenn geta endurtekið með árangri: það er ekki nóg að „endurtekningarhlutfallið", hvernig í ósköpunum sem það er nú reikn- að, sé 50% eða svo, ef endurtekningarnar verða allar hjá dulsáiarfræðingunum sjálfum. „Þar sem sumir sjá dásamlegar sannanir fyrir yfirskilvitlegum fyrirbærum, sjá aðrir ekki annað en sjónhverfinar og strákapör, og þar sem dularsálfræðingum tekst að framkalla „marktækar“ og jafnvel „mjög marktækar“ niður- stöður tekst öðrum ekki að fá ann- að fram en hversdagslegustu slembirunur.“ En meðan það gengur svo til í heiminum sem verið hefur er lítil von til að afstaða manna breytist. Vantrúargemsarnir munu halda áfram að endurtaka sömu hlutina. Þeir munu halda áfram að veigra sér við að telja það til vísinda sem þeim er ætlað að trúa á en þeir geta ekki sjálfir sann- reynt. Þeir munu hugsanlega sér til skemmtunar fara að ráðum Erlends Har- aldssonar kynna sér heimildir um Indriða miðil og velta fyrir sér, eins og Erlendur orðar það, „hvernig Indriði gæti hafa blekkt um árabil alla þá sem nálægt hon- um komu, þ.ám. prófessorana Guðmund Hannesson og Harald Níelsson" — kannski Erlendur hefði gott af að velta því fyrir sér líka — en hætt er við að ekkert geti sannfært þá um að heimildunum sé treystandi. Það væri eftir þeim að fara að dæmi þeirra Þorsteins og Erlends að vitna í frægan mann og endurtaka það sem Georg Brandes skrifaði þegar Matthías Joehumsson var að reyna að sannfæra hann um ágæti Indriða miðils: „Og mig selv er intet andet Overnaturligt hændt end den menneskelige Dumhed." [1] Stund- um langar mig sjálfan til að vitna í þessi orð, þótt ég stilli mig auðvitað. [1] Georg Brandes I bréfi til Matthlasar Jochums- sonar 17. febrúar 1907. Georg og Edv. Brandes, Breweksling meö nordiske forfattere og vlden- skabsmænd, III, Kobenhavn 1940, bls., 414 20—21. E R L E N D |a R B Æ K U R H L J Ó M i i 0. L 1 ■ ■ 1 O ItIuIrI Granta 7 Best of Young British Novelists. Editor: Bill Buford. Tímaritið Granta er ekki gam- alt og með þessu sjöunda hefti hefur Penguin-forlagið tekið að sér að dreifa því og auglýsa. Eins og titill heftisins ber með sér, eiga tuttugu ungir breskir rit- höfundar efni í því. Þeir birta kafla úr sögum sínum ellegar frásagnir af tilurð verka sinna. Engum, sem kunnugur er enskum bókmenntum, blandast hugur um það, að þess sjáist nú merki að upp sé að rísa ný kyn- slóð afburða rithöfunda. Hér má nefna menn á borð við A.N. Wilson, Graham Swift, Kazou Ishiguro (hann er reyndar jap- anskur), Salman Rushdie sem er Indverji auk Clive Sinclair og Lisa St. Aubin de Teran. En þeir hinir sem eiga efni í Granta 7 eru einnig athygli verðir en þess- ir ofannefndu rithöfundar eru hvað þekktastir af nýju rithöf- undunum. Fyrir þá sem gjarnan vildu gerast áskrifendur að þessu tímariti sem kemur út fjórum sinnum á ári, skal bent á að senda nótu á: Granta, The Hob- son Gallery, 44a Hobson Street, Cambridge, CBl ÍBR, England. R E V I SED-EDITION The Penguin Book of American Verse. Selected and Introduced by Geoffrey Moore. Revised Edition. Penguin Books 1983. Þar til á miðri nítjándu öld or*u bandarísk skáld undir sterkum áhrifum frá enskum listbræðrum sínum. Enn hafði bandarískur skáldskapur ekki slitið barnsskónum. En þá kom grái Whitman og Emely Dick- inson á eftir, skæddust vel og létu hvína í nýjum kveðskap. A eftir þeim komu skáld sem þekktu landið og þjóðina og tunguna, Frost, Pound, Eliot, Marianne Moore og sá glæsti William Carlos Williams sem orti svo dásamlega um plómur. Síðar heyrðist til Langston Hughes, Elizabeth Bishop og Delmore Schwartz. John Berry- man orti skemmtikvæði um vin- inn Henry og fljótlega stigu þeir á pall og kyrjuðu Farlinghetty og Ginsberg svo allt lék á reiði- skjálfi. Samtímis þeim sat John Ashberry við og orti meðal ann- ars um Jóa Krókódíl. Og aðrir stunduðu þessa einkennilegu iðju sem kvæðagerð er. Hér er á ferðinni yfirgrips- mikið úrval bandarískrar ljóða- gerðar, allt frá því landið var nýlenda og til vorra tíma. Þetta er boldangs bók, sex hundruð síður með biflíógrafíu og öðru því sem tilheyrir svona safni. Richter leikur Mozart Þegar þetta er skrifað vantar eitt ár á að tvær aldir séu liðnar síðan Mozart lék pí- anókonsert í Es-dúr k-482. Það var 28. desember 1785 sem þessir áskriftartónleikar vokru haldnir og verkinu var svo vel fagnað að hægi þátturinn var endurtekinn. Þá voru tæpar tvær vikur liðnar frá því að höf- undurinn lauk verkinu. Samtím- is þessu var Mozart önnum kaf- inn við að semja Brúðkaup Fig- arós sem var frumsýnt 1. maí 1786 í Vínarborg. Es-dúr kon- sertinn hefir aldrei verið í hópi vinsælustu konserta Mozarts, enda þótt um hann hafi verið sagt að hann sé gæddur drottn- ingarlegri reisn. Að einu leyti er hljóðfæraskipunin frábrugðin því sem venjan var hjá Mozart í píanókonsertum hans að hann notar klarinettur í staðinn fyrir óbó. Engar kadensur hafa varð- veist frá hendi höfundar svo að ýmsir minni spámenn hafa fyllt þar í skarðið með misgóðum árangri. Svyatoslav Richter hefir sjald- an helgað verkum Mozarts list sína. Árið 1961 lék hann D-moll konsertinn á hljómplötu, en síð- an ekki söguna meir. Svo gerðist það 3. apríl 1979 að Richter lék Es-dúr konsertinn í London með fílharmóníuhljómsveitinni undir stjórn Riccardos Muti. Þessi hljómplata, EMI ASD1435281, er ávöxturinn af samstarfi þeirra. Hér hefir verið beitt hinni svonefndu DMM skurðtækni svo að einleikari og hljómsveit koma mjög vel til skila og hin tækni- lega hlið því eins og best verður á kosið. Hins vegar er á það að líta að yfirleitt er þessi konsert öðru megin á plötu, en hér er lokaþátturinn á hlið 2 og til að fylla upp það rými sem eftir er, er sinfónía í B-dúr nr. 24 höfð sem viðauki. Um hana er ekki annað að segja en að hún er vel hljóðrituð, en sviplítil að öðru leyti frá flytjandanna hálfu. Þegar jafn stórbrotinn lista- maður og Svyatoslav Richter leggur hönd að verki þarf enginn að efast um flutningurinn öölast bæði reisn og glæsibrag, enda er sú raunin hér, töframáttur þessa einstæða listamanns er svo sannarlega fyrir hendi, samt kveður einn þeirra sem um hefir fjallað svo að orði að Richter hafi ekki ratað leiöina að hjarta þessa verks og þá vantar nokkuð á. Því má bæta hér við að Richt- er leikur hér kadensur eftir Benjamin Britten og þær falla svo vel að verkinu að hnökra- laust má telja. Um þátt hljóm- sveitarinnar og stjórnandans er ekki annað að segja en hann fell- ur vel að túlkun einleikarans. Þegar svipast er um eftir öðr- um hljóðritunum af þessum pí- anókonsert eru nokkrir góðir kostir sem segja má að séu síst lakari en Richter. Um svipað leyti og plata Richters og Mutis kom út, kom einnig hljóðritun þar sem Alicia de Larrocha var einleikarinn og Uri Segal stjórn- andinn, en Vínarsinfónían lék með. Á þeirri hljómplötu SXDL7566 er einnig píanókon- sert nr. 19 í F-dúr. Þessi plata er ekki talin standa að baki Richter að neinu leyti og hið sama er sagt um plötu þar sem Alfred Brendel er einleikarinn, en Marriner stjórnandinn, að auki eru 2 konsert rondo Ph. 9500 145. Önnur hljóðritun er á Decca SXL 6982 þar er Askhenazy einleikar- inn og stjórnandinn og rondóin til viðbótar við konsertinn. Þess- ar þrjár hljóðritanir eru allar taldar góðar, og erfitt að gera upp á milli þeirra. A.K.

x

Lesbók Morgunblaðsins

Direct Links

Hvis du vil linke til denne avis/magasin, skal du bruge disse links:

Link til denne avis/magasin: Lesbók Morgunblaðsins
https://timarit.is/publication/288

Link til dette eksemplar:

Link til denne side:

Link til denne artikel:

Venligst ikke link direkte til billeder eller PDfs på Timarit.is, da sådanne webadresser kan ændres uden advarsel. Brug venligst de angivne webadresser for at linke til sitet.