Lesbók Morgunblaðsins - 26.01.1985, Page 13

kosta miklu til að höndla hnoss valdsins.
En skáldið er engan veginn öruggt um að
það sé vert að gerast valdsmaður og snill-
ingur ef það kostar að mannúð og ást er
fyrir borð borin. Eða hvernig ber að túlka
hjartað í þessu dæmi?
Snjólfur vinur Kjartans er nú kominn
frá Ameríku og sest að þarna með snoturri
dóttur sinni, Áslaugu. Milli hennar og Atla
á lesandinn líklega von á einhvers konar
ástarsambandi. Atli er farinn að hugsa
mikið um kvenfólk, og hann langar til að
komast yfir konu, ná valdi á konu til að
svala kynhvöt sinni. En stúlkan er dyggð-
ug. Svo honum verður ekki kápan úr því
klæðinu. Lærdómur stráksins er með ólík-
indum, og má geta þess að hann fær verk
Shakespeares í fermingargjöf — gleypir
það væntanlega í sig á örskotsstund. Atli
er ofþroskað fermingarbarn líkt og Johan
í einni af lauslega dulbúnum sjálfsævisög-
um Strindbergs.
Atli og Áslaug ræða saman um vald og
mannúð. Hann er á förum svo það er
spenna í loftinu. Þú ert svo stór uppá þig,
segir hún. „Og hann svaraði í ástríðu-
blandinni hrifni. Ég hef heitið því að verða
mikill maður!" Það fer hrollur um Áslaugu
og hún spyr til hvers. Hann:
„Áslaug! Veistu þá ekki að valdið er hið
einasta í öllum heiminum, sem er eftir-
sóknarvert? [... ] skilurðu þá ekki að
hið einasta takmark, sem einhvers er
vert, er það að verða herra tilviljunar-
innar, að ná taumhaldi á öllu þessu
miskunnarleysi lífsins, svo að maður
geti notað sér það í vil ..." (246).
Hún sakar hann um að lifa í heimi álfa
og ímyndana. Hann ásakar hana um
kristni. Réttilega.
Áslaug hafði nefnileg náð í töfrastein-
inn drengsins og skrifaði orðið JESÚS á
hann. Hann verður fokvondur og kveður
vinkonu sína fulla af bábiljum; hún segir
hann trúníðing og hann tekur undir með
þessum orðum: „Eg trúi á mátt minn og
megin!" (249). Þeirri röksemd að guð hafi
skapað heiminn svarar hann með því að
vitna í Darwin. Og dregur auk þess upp
sígilda þverstæðu trúarinnar: hvers vegna
gerist hið illa ef guð er almáttugur? Hvers
vegna tók guð Ljúf? Því svarar Áslaug að
vegir guðs séu órannsakanlegir. En þar
með er kappræðu þessara ungu guðfræð-
inga ekki lokið.
Atli reynir að rispa nafn Jesúsar út á
steininum; stúlkan er rétt nýfarin. Hann
sker sig þá í lófann og hljóðar. Hún kemur
þá einsog engill og bindur hugrökk um
sárið. En af því að sagan er svo kristileg,
eins og sést af þessu, þá endar hún ekki
með ástarsambandi þessara unglinga
heldur því að þau raula saman Ólaf lilju-
rós.
Boðskapur: ekki vera svo metnaðargjarn
og maður gleymi guði og góðum verkum.
NÁMSEFNI: AUÐMÝKT
Það er vægt til orða tekið að trúmálin
séu á dagskrá í Undir Helgahnúk. Sagan er
beinlinis áróður fyrir kristni, enda skrifuð
klausturárið í Lúxemborg 1923. Að vísu
verður maður áróðursins ekki mjög var
fyrr en í sögulokin, sem eru út af fyrir sig
dálítið pasturslítil miðað við það sem á
undan er gengið. Barn náttúrunnar er betur
byggð saga en Undir Helgahnúk, en á
fjórða áratugnum náði skáldið margföld-
um árangri á sviði byggingar í skáldsög-
um. Nokkur dæmi um það hve trúmál eru
mikið á dagskrá í Undir Helgahnúk eru
það að Jóhanna ætlaði í klaustur, Kjartan
verður prestur, Grímur flakkari talar um
guð, Áslaug og Snjólfur eru trúuð og hann
boðar prestsfrúnni eilíft líf. Kjartan fer
suður til Rómar; trúarefni Jóhönnu fer á
undan þunglyndi hennar og geðveiki (víti
til varnaðar?), hún verður síðar trúlaus og
hugsar ekki um annað meira en dauðann
uns hún hengir sig. Einu sinni stelst Atli
litli í messuvín föður síns og það kemst
upp; svo virðist sem þetta bernskubrek eigi
að marka upphaf óhamingju hans. Það er
fyrirboði í Islendingasagnastíl, en lesand-
inn fær reyndar ekki séð að hann verði
neitt sérstaklega óhamingjusamur nema
hvað hann er auðvitað trúleysingi.
Auk allra þessara trúarlegu umfjöllun-
arefna og minna kemur dauðinn mikið við
sögu í bókinni. Ljúfur verður undir vagni,
Jóhanna styttir sér aldur. Atli hugsar um
dauðann sem barn, Sæmundur í hjáleig-
unni deyr. Dauði Ljúfs sáir trúarefa í huga
Atla en frammi fyrir dauða móður sinnar
þykir Atla það ekki lengur eftirsóknarvert
að verða mikill maður. En það líður hjá.
Sú löngun virðist koma aftur.
Togstreita Atla — eða togstreita Atla og
Áslaugar — snýst um guðfræðilegt mál-
efni: hvort eftirsókn eftir viðurkenningu
sé hégómleg. Tómas frá Kempis, sem Hall-
dóri þótti mikið til um á þessum árum,
segir:
„Ó hve hratt hverfur ekki veraldleg
[...] upphefð. Hversu margir, sem
hirða lítt um að þjóna guði, bíða
skipbrot vegna hégómlegs veraldlegs
lærdóms. Og þeir eru týndir í eigin
ímyndunum af því að þeir þrá að verða
miklir frekar en auðmjúkir.“
Atla dreymir um að verða mikilmenni,
öðlast vald yfir öllu. Hann dreymir síður
um að hafa vald yfir sjálfum sér, sem
Tómas boðar. Atli þekkir ekki kristilega
auðmýkt.
Það er einkar athyglisvert hvaða menn
hann telur hollastar fyrirmyndir: það eru
herstjórinn, náttúrufræðingurin og bók-
menntapáfinn. Hann setur stórskáld skör
hærra en stjórnmálamenn. Spursmálið
sem lesandinn getur velt fyrir sér er hvort
það var ekki fagnaðarefni að skáldið að-
hylltist metnaðargirnd Atla í stað kristi-
legrar hógværðar Áslaugar, því maður
hlýtur að eiga von á meiri bókmenntaaf-
rekum frá manni af gerð Atla en Áslaug-
ar. Spurningin er hvort hinni kristilegu
afneitun allrar veraldlegrar upphefðar og
lærdóms lyktar ekki með algeru aðgerða-
leysi og afneitun skáldskapar. Eftir sem
áður var það happ frá sjónarmiði lesend-
anna að skáldið aðhylltist ekki atlamál-
staðinn án þess að kanna áslaugarhliðna
fyrst til hlítar. Hluti af list Halldórs Lax-
ness er að hann býður ekki upp á einfaldar
lausnir. Hjá honum vék kristni í gerð
þeirra Áslaugar Snjólfsdóttur og Tómasar
frá Kempis fyrir skáldskapnum. En ekki
strax.
AF dolpúngi
Margar af sögum Halldórs Laxness hafa
ekki verið prentaðar. Þar á meðal er
skáldsagan Aftureldíng sem hann skrifaði
sem barn og mun hafa verið mikil vöxtum,
þúsund síður stendur i Heiman ég fór, þar
sem hún er reyndar nefnd Dagrenníng. Þá
er Rauða hættan óprentuð en Landsbóka-
safnið á handrit af þeirri sögu að því
marki sem hún er varðveitt. Rauðu hætt-
una skrifaði Halldór i Þýskalandi árið
1922. Á Hornafirði veturinn 1920—21
skrifaði hann söguna Salt jarðar sem er
glötuð. Haustið 1924 lauk hann við Heiman
ég fór, sem voru drög að Vefaranum mikla.
Heiman ég fór kom út árið 1952 þegar
skáldið varð fimmtugt. í formálanum seg-
ir hann að þegar hann hafi verið að brjóta
bókina með sér hafi hann komist að þeirri
niðurstöðu að „í stað einnar höfuðpersónu
er ég að burðast með tvær sem aðeins
draga hvor frá annarri og hljóta að kljúfa
verkið“. Hvað sem líði bókmenntagildi
verksins þá sýni það að minnsta kosti
sjálfsmynd æskumanns um 17 ára aldur.
Vafasamur klofningur einnar persónu í
tvær var reyndar áður hjá Halldóri í Undir
Helgahnúk þar sem mörkin milli Snjólfs og
Kjartans eru óskýr í forleiknum. Sá klofn-
ingur á kannski eitthvað skylt við það sem
Halldór á hér við þegar hann segist burð-
ast með tvo í stað eins í Heiman ég fór.
Þessir tveir eru Steinn Elliði og sögumað-
ur. Sögumaðurinn á margt sameiginlegt
með höfundinum. Steinn Elliði kynnir
sögumann í félaginu Vetrarbrautin þar
sem hann heldur stórkostlega skemmtileg-
an fyrirlestur á móti öllu fornu og gamal-
reyndu í íslenskri menningu.
„í þessu landi er að vettugi virt hvað
úngir menn segja og eiga ekki aðrir en
aflóga karlar rétt á að tala; hér er ell-
innar land. [...] Ég segi: Hirði fjand-
inn lífsreynslu allra gamalla skrögga!
Eða hvenær hefur gamall maður hugs-
að nokkuð eða sagt heiminum til við-
reisnar?“ (57—58)
Ræðumaðurinn telur það skýrt vitni
þess að þjóðerninu er að hnigna að menn
„skreyta sig með nátthúfum lángafanna".
Fornmenn voru morðingjar og virtu
mannvitið einskis. „Er ekki endirinn á öll-
um íslendingasögum sá að Njáll er brend-
ur?“ spyr hann.
f Vetrarbrautinni kynnist hann frú
Svölu og meistara Ásgrími. Frúin er blíð
og móðurleg og hlustar á skáldið lesa upp
úr sögu sinni, Dóttur fjallanna.
Það er skemmtilegt neðanmálsatriði að
félag með nafninu Vetrarbrautin var
reyndar til á árunum eftir stríð hér í
Reykjavík og var Halldór með í því ásamt
kunningjum sínum, Sigurði Einarssyni,
Tómasi Guðmundssyni og Jakobi J.
Smára, sem var forseti félagsins, hvorki
meira né minna. í því félagi las Halldór
upp álfameyjarkvæðið úr Barni náttúrunn-
ar. Hann las kafla úr sögunni upp í Bár-
unni þegar hann var 17 ára, og er auðvelt
að tengja Barn náttúrunnar við nafn sög-
unnar Dóttir fjallanna sem sögumaður
Heiman ég fór les upp fyrir frú Svölu.
Það hefur alltaf visst skemmtigildi að
velta vöngum yfir hvaða hráefni úr veru-
leika sínum skáldin nota í skáldverkin,
þótt bókmenntafræðigildi slíkra hugleið-
inga sé oft takmarkað. Mér dettur í hug að
eflaust megi finna einhverjar „fyrirmynd-
ir“ að meistara Ásgrími. Ásgrímur var á
leið með að ávinna sér alþjóðlega frægð
fyrir vísindastörf, honum voru boðnar
stöður erlendis, sigldi stundum til útlanda
upp úr þurru, skrifaði um málvísindi.
Kannski hafa Alexander Jóhannesson,
Helgi Pjetursson og Bjarni Jónsson frá
Vogi lagt eitthvað til í myndina af meist-
ara Ásgrími. Vera má að til séu „fyrir-
myndir" að frú Svölu, en ef til vill eru þær
auðfundnastar í bókmenntaverkum, til
dæmis í Tjánstekvinnans son eftir Strind-
berg, sem skáldið hafði lesið þegar hér var
komið sögu. Nafn Strindbergs er reyndar
líka nefnt í sögunni. Sögumaður var að
lesa verk hans, svo og verk Brandesar og
Tolstojs. En Svala er merkilegur karakter:
helgimynd í konulíki; hún er menningar-
vinur, sem eiginmaður hennar er ekki,
enda fer sögumaður að spá í hvort hún búi
ekki við óhamingjusamt einkalíf, kyn-
svelti. Við það springur frúin úr hlátri.
Þegar minnst er á Strindberg: pælingar
Strindbergs um konur voru ekki það eina
sem Halldór hafði gleypt í sig um mun
kynjanna þegar hann skrifaði Vefarann.
Það voru líka fræði Weiningers sem hon-
um þóttu athyglisverð. Og eitthvað af því
hefur átt rætur að rekja til Nietzsches sem
hann og þeir Einar Ólfur Sveinsson lásu í
þaula, a.m.k. Also sprach Zarathustra. En
það er með tal Halldórs um konuna í þess-
um bókum eins og margt fleira sem hann
skrifar að maður verður að taka það gæti-
lega. Kaldhæðið tvísæi er skætt í höndum
hans; og það er sígilt vandamál í bók-
menntatúlkun yfirleitt. Það að Svala hlær
að unglingnum í Heiman ég fór þegar hann
fer að spá í hjónabandið hennar, er
kannski vottur um hvernig höfundur hefur
vissa fjarlægð gagnvart söguhetjunni.
Þegar hann heldur fyrirlestur sinn í Vetr-
arbrautinni er hann kallaður sextán vetra
gamall „dolpúngur sem veit alt, lángur og
horaður". Menn brosa góðlátlega að hon-
um, hann talar eins og hver annar sveita-
maður, sem hefur orðið uppbelgdur á að
lesa Sögu mannsandans eftir Ágúst H.
Bjarnason. Síðar lærðist honum að tala
varlegar.
Hér er semsé líkur tónn hjá skáldinu
eins og í æskuminningabókunum, þar sem
hann gerir góðlátlega grín að ofvitanum
sem hann var sjálfur sem unglingur. Erf-
itt er að vita hvar alvörunni sleppir og
grínið byrjar. Skáldið kann að hafa verið
hégómlegt, uppbelgt og montið, en bók á
borð við Heiman ég fór verður ekki skrifuð
af flautaþyrli sepi vantar innistæður fyrir
orðum sínum ekki frekar en geðveikur
maður hefði getað skrifað Infernó Strind-
bergs.
Guð Enn
Guð vantar ekki í Heiman ég fór. En
hann hefur fengið keppinaut: skáldið
sjálft. Skáldið finnur til sín sem einstakl-
ingur, telur sig skipta máli. Sögumaðurinn
stígur djarfur fram og segir skoðanir sínar
án feimni. Postillurnar voru einhver leið-
inlegustu rit sem ég þekki, segir hann
hispurslaust líkt og Þórbergur Þórðarson.
Hann endurfæddist til sannrar frjáls-
hyggju, segir í llciman ég fór, síðan tók
trúleysið og brandesisminn við og þar
fram eftir götunum: sagan af hugmynda-
heimi hans er sögð eins og ekkert væri
sjálfsagðara en menn langi að lesa hana.
En slíkt var nýlunda í íslenskum bók-
menntum um þetta leyti, fyrirbæri sem
kom skýrt fram í Bréfi til Láru og olli upp-
námi. Sögumaður í Heiman ég fór mælir
sig við alla veröldina eins og fútúristinn
Majakovskí: „Krafturinn ólgar í líkama
mínum, ég spyrni við himinhvolfinu með
hvirfli mínum! [... ] Hjarta mitt ætlar að
sprínga af því það er svo ríkt!“ (37). Við
guð er hann næsta alminlegur og segir:
„Ég vil gera stórvirki og inna af höndum
ógleymanlegar dáðir til dýrðar þér sem
gafst mér þessar gjafir!“ Hann langar að
boða sannleik, líða píslarvætti ef guð vill,
finna smæð sína — nú er hann allt í einu
orðinn lítill aftur — frammi fyrir ómæli
heimsins.
Guð já. Guð og skáldið. Þegar menn
segjast vilja bíða píslarvætti ef guð vilji,
vaknar spurningin hvernig hægt sé að vita
vilja guðs og hvort þetta sé þá ekki bara
löngun til að líða píslarvætti alveg burtséð
frá afstöðu guðs til þess. Guðleysisskoðun
Atla fermingardrengs kemur aftur fyrir
hjá sögumanni Heiman ég fór. Guð er
ofarlega í huga þess sem skrifar Undir
Helgahnúk. En árið 1925 sendi Halldór frá
sér bók sem fjallaði gagngert um þetta
efni. Það er bókin Kaþólsk viðhorf. Svar
gegn árásum, sem hann skrifaði á móti
gagnrýni Þórbergs Þórðarsonar á kirkjuna
í Bréfí til Láru árið áður. Þetta skrifar
Halldór þegar kaþólskan hefur hvað mesta
LESBÓK MORGUNBLAÐSINS 26. JANÚAR 1985 13