Lesbók Morgunblaðsins - 02.03.1985, Side 6

mótun. Tilurð og eyðing skiptast á í sífellu, birta og
myrkur, líf og dauði. Áþreifanlegast kemur þessi víxl-
verkan fram í rás árstíðanna. í sumrinu sameinast
goðmögnin og kveikja gróður til lífs. í vetrinum skiljast
þau að og gróðurinn deyr. Frjómátturinn tortímist þó
ekki og tryggir að náttúran fæðist að nýju í fylling
tímans. Hann heldur tröllslegum öflum óskapnaðarins í
skefjum og kemur í veg fyrir eilífan vetur.
Mörg skáld hafa sótt í hugmyndaheim forn-norrænna
manna, einkum á tímum þegar allífshyggja hefur átt
hljómgrunn. Nefna mætti fjölmörg dæmi úr ljóðum
íslenska rómantíkera frá 19du öld en ég læt nægja að
minna á Brúösöng vorsins eftir Steingrím Thorsteinsson.
í því kvæði er dregin upp erótísk mynd af samruna
sólar og náttúru að vori:
Ó, þú elskunnar tíð,
þegar almóðir þýð
Helgast ástum á frjósemdar beði
Því að löngunarhýr
Ofan Ljóshiminn snýr
Ljúfrar Jaröar og að ástþrungnum barmi,
Skjálfa bjarkir og strá
Hrolli himneskum þá,
þegar hún vefst að brúðgumans armi.
Gunnar Gunnarsson og Franzisca kona hans ásamt frum-
burði sínum, Gunnari. Myndin er tekin í Danmörku 1914.
Svipuð sameining á sér stað í Á botni breöans: jörð
varpar af sér tröllshami ógnþrungins vetrar og tekur í
móti ljósi sólar, svartnættisbylurinn hverfist í dýrðlegt
glitundur. Grafarvist Guðnýjar fól í sér tilvistarlegt og
kosmískt ósamræmi. Upprisa hennar tengir tilverusvið-
in á nýjan leik og breytir náttúrunni úr demónskri
illvætt sem lífgar og deyðir af handahófi í miskunn-
sama móður sem fóstrar og verndar mennina virði þeir
iögmál hennar.
Maðurinn er milliliður hinna andhverfu skauta. Hann
þiggur bæði að ofan og neðan, örlög hans háð því að
samhengið rofni ekki því gerist það er honum voðinn
vís. Þá hnígur hann annaðhvort til óskapnaðarins elleg-
ar týnist í tómarúmi, burtrækur og örlöglaus. í þessu
sambandi verður að gæta þess að táknmálið vísar í senn
á líkamlegan og sálrænan veruleik, lýsir jafnt innri sem
ytri mótsetningum.
Af Skáldlegri Heimsmynd
Hér hefur verið stiklað á stóru í lýsingu hinna forn-
norrænu hugmynda. Það er í mínum huga ekkert efa-
mál að þær hafA haft djúptæk áhrif á þróun Gunnars
Gunnarssonar, bæði hvað snertir formbyggingu, heim-
spekilega lífsafstöðu og siðfræði. Því fer þó fjarri að
hugsun hans sé með einhverjum forneskjubrag því
hann lagar hið liðna að samtíð sinni og túlkar arfinn
með hliðsjón af eigin reynslu. Bölsýni kreppusagnanna
lifði og áfram því heildarhugsun mýþunnar gat aldrei
útrýmt efanum til fulls; ormurinn gnagaði þótt Gunnari
tækist á skáldlegan hátt að „leysa“ þær þversagnir sem
klufu hugsun hans áður fyrr.
I kreppusögnunum ríkti það viðhorf að náttúran væri
bölvaldur mannsins og drægi hann til merkingarlauss
dauða að afloknu snautlegu lífsflökti. Hún er þar nei-
kvætt og meðvitundarlaust tortímingarafl, líkust
ásjónulausum grimmdarguði. í seinni sögum sínum er
höfundurinn kominn á þá skoðun að frjómáttur lífsins
sé meiri en svo að eyðingarmátturinn geti borið sigur úr
býtum. Þegar allt kemur til alls lýtur tilveran ákveðinni
reglu, álítur hann, lífsrökin óhvikul og eilíf þó að hver
einstaklingur sé endingarsmár. í greininni „Örlög" í
Árbók 46—7 segir Gunnar.
Hið nærandi „Ijós“ í hverri mynd sem er, er semsé
ekki fallvaltara en fúasælt myrkrið; öfugt við. Enda
á allt líf rót sína að rekja til sólhrifni og gróðurvilja:
sigurs frjómagnsins yfir myrkrinu og skrímslum
þess í ejturdjúp'um óskapnaðarins. Því lífið er ekki
Ijósið eitt: það er einnig sköpunarmáttur. I0>
Sá sem þetta skilur, hið altæka Samhengi, hann eyðir
ekki jörðina hvað sem á dynur. Höfundurinn treystir
því að lífslögmálið sé ljóssækið og „guðdómlegt" í eðli
sínu, að það sjái til þess að náttúran rati ekki á refil-
stigu eða mannlífið falli í stafi. Hann trúir því að hin
andstæðu skaut tilverunnar spegli einingu á dýpra sviði
og tjáir þá hugmynd á skáldlegan hátt í A botni breöans.
í sögunni takast á „skrímslið" og „hið nærandi ljós“,
móðirin og gýgurin. Veturinn leggur líkblæju yfir heim-
inn og afmáir í heiftarofsa, grefur grös í fönn og leggur
höfin ísi, ógnar siðmenningu og mannlífi, en — aðeins
um stundarsakir, því frjóvijjinn er sterkari til lang-
frama, erosið.
Gunnar var mótaður af kristindómi 19du aldar enda
gætir kristilegs táknmáls víða í verkum hans. Hann
reyndi og að draga það úr kristninni sem best féll
honum í geð og sameina lífssýn sinnL
Táknrænt er að Guðný ákveður í Á botni breöans að
grafa sig uppúr hinni ógnlegu nótt á aðfangadagskvöldi.
Á þeirri stundu hefur lífið sigurför sína, upprisa tekur
við af niðurstigningu. Útlínur frelsarans birtast og
greinilega í persónulýsingu Guðnýjar líktog Benedikts í
Aöventu. Að þessu leyti má líta á söguna sem nútíma-
lega eða stílfærða helgisögn. Varast ber þó að leggja of
mikið uppúr þætti kristninnar í hugmyndaheimi Gunn-
ars. Hann var á öndverðum meiði við grundvallaratriði
í boðskap hennar.
Að Sporna Gegn SÁRSAUKA
Og Dauða
í greininni „Örlög" segir Gunnar Gunnarsson: „Goð-
um og mönnum eru eftir þessu þau örlög sameiginleg,
að hið ljúfa líf á enga aðra leið en hlið Heljar til
fullkomnari og samræmdari tilveru, — eða öllu heldur:
í festi Iífsins hinni fjölblómgu er annar hver hlekkur
helfjötur “u> Leið lífsins liggur með öðrum orðum um
helbraut. Sá sem horfist í augu við dauða sinn og geng-
ur leiðina í fullu trúnaðartrausti á sigur gróðursælla
máttarvalda mun eilífð hljóta, eða, með orðum skálds-
ins, sá verður að fórna lífinu sem lífið vill vinna. Ein-
ungis á þann hátt getur takmörkuð þjónusta hans við
lífið fullkomnast:
Sá, er gengur Helbraut svo sem væri hún vegur
lífsins, — enda er hún ein af leiðum lífsins: vegar-
kafli á lífsleið alls sem er, — hann styrkir „ljósið“
með því að fórna hiklaust lífsneista sínum til varnar
myrkri, eyðingu, óskapnaði, — varnar gegn því, er
Grikkir einu orði kölluðu chaos, en fornmenn Ragna-
rökr.,2)
Guðný í Á botni breðans lifir af vegna þess að hún
trúir og treystir á sköpunarmáttinn. Hún týnist oní
jarðardjúpið en á leiðarhnoðað sem vísar henni veginn
til nýs lífs á ný: lífsviljann, æðruleysið og þróttinn. Af
þeim sökum nær eyðingarmátturinn ekki tökum á henni
einsog útlögum kreppusagnanna. Hún sigrast á hinni
jarðbundnu óvætt;
Himnastiginn sá var í sannleika tröllaukinn, enda
trúarheift og yfirmannlegur máttur að baki: traust-
ið takmarkalausa svo sem jafnan þegar á reiðir end-
anlega. Traust sem hvorki verður hrakið né varið svo
af viti sé. (196)
— Sem ekki verður varið svo af viti sé. í kreppusög-
unum sýndi Gunnar framá vanmátt rökvitsins þegar
kemur að frumvandamálum lífsins. í Á botni breðans,
Aöventu, Jörð og fleiri sögum fer hann leið „dulkynjaðs"
innsæis og hverfur frá tilvistarlegu raunsæi, býr sér til
skáldlega tilverumynd sem fullnægir — í það minnsta
að hluta — tilfinningalegum þörfum hans fyrir sam-
ræmi og tilgang. Blóðið sem var í uppnámi hefur kyrrst
þrátt fyrir að fjandi tóms og tortímingar leiti enn á.
Þó að Gunnar hafi tileinkað sér mýþíska heimssýn
var siðfræði hans ævinlega raunsæ og um margt svipuð
þeirri sem existensíalistar einsog Sartre hafa boðað á
þessari öld. Örlagahugtak hans var til dæmis skylt
frelsishugmynd þeirra, táknaði sjálfssköpun en ekki
áhrínsorð: fyrirfram bundna framvindu. Hver maður
gerir sjálfan sig, að mati Gunnars. Þótt hann sé háður
uppruna sínum og ytri viðburðum eru möguleikar
margir til afbrigða og lífið ekki fullgert í eitt skipti
fyrir öll. Ábyrgðin hinsvegar mikil því neiti maður
gefnum forsendum og snúist gegn hlutskiptinu kallar
hann yfir sig og umhverfið sekt og ógæfu. Órlög manns
búa í vali hans. Hér er ekki rúm til að rekja siðfræði
Gunnars nánar enda er hún efni í heila ritgerð.
Til hvers að lifa og berjast í heimi sem virðist á góðri
leið oní „eiturdjúp óskapnaðarins"? Gunnar gefur okkur
ekkert einhlítt svar en bendir hinsvegar á leið til að lifa
af. Sérhver verður að játast lífinu og andæfa eyð-
ingarmættinum í sjálfum sér og heiminum, reisa sér
himnastiga líktog Guðný í Á botni breðans. Saga hennar
felur í sér áskorun til manna um að sporna gegn sárs-
auka og dauða, takast á við heiminn, lifa.
Matthías Viðar Sæmundsson
Tílvítnanaskrá:
1) Northrop Frye hefur manna best reifað hugmyndir af þessu
tagi i bök sinni Anatomy of Criticism, Princeton Univers-
ity Press 1957.
2) Mattheusarguöspjall 12,38—41.
3) Joseph Campbeil: The Hero with a Thousand Faces,
Meridan Books 1956.
4) Tilvitnanir eru auðkenndar með blaðsiðunúmerum úr út-
gáfu Almenna bókafélagsins: Fimm fræknisögur, Reykja-
vik 1976.
5) Hjálmar Jónsson frá Bólu. Ritsafn III. laust mál, s. 115.
6) Sama, s. 124.
7) Sama, s. 117—118.
8) Sama, s. 121.
9) Gunnar Gunnarsson: Jörö, Reykjavlk 1950, s. 32.
10) Gunnar Gunnarsson: „örlðg", Árbök 46—7, Reykjavlk
1948, s. 104.
11) Sama, s. 108—109.
12) Sama, s. 109.
Matthiás Viðar Sæmundsson er cand. mag. I Isl. bókmenntum.
GUÐBRANDUR SIGLAUGSSON
Skagfirzkar lendur
Á einni stundu rífur sig fortíðin lausa
frá hlaðorpnum garði og fer geyst
yfir tíma sem ótamið hross um tún.
Engjar og vötn ströng í augu mér koma
og fótatak snart eftir fit þenur hlust.
Sem plógur veltir tunga mín orðum.
Það er klukka á vegg, grænir hagar, hóll
og gráir melar. Mér kviknar mynd:
Af brún þar sem Þjófagil hvílir að baki
svart, en blátt úr glugga, sér til brúnna
klappa og gulra eyja og hólma og þar var mér sagt
að fjállið reista hefði nafn eftir hesti.
Mið
Enn er hann þreyttur en leiðinn
er af honum horfinn, í hillum
liggur hver hetjan um aðra
og örvar hans anga af blóði.
Að brottfararstundu líður
og flotinn er frjáls af landi.
Dynja svo siglingaleiðir
af stunum og togi ára.
Heim vill hann skjótt og aðrir
hugsa til sömu moldar.
Skyggnir þá Ódeysseifur
hafflöt og kennir ein skýin.
Kveðja
Það er hljómlist úr húsi
þegar gesturinn kveður, tæpt frost
og íkrapinu brestur en hripar af ufsum —
þeir hafa setið á tali
og tíminn liðið líkt og af vindlingi
reykur, og fallið sem aska
í gröf sem er jafnskjótt gleymd
og enginn vitjar
um aðrar dyr en Ijóðsins —.
SVEINBJÖRN BEINTEINSSON
Vegurinn
Við finnum einatt furðulega strauma
um farveglífs með nýjum krafti renna.
Þar eigum við svo undurfagra drauma,
sem okkar hugur mun í vöku kenna.
Þar birtist margt sem betra er að vita
í blárri móðu gefur sýn um heiminn,
samt er með engum orðum hægt að rita
það eina skyn er finnur hugur dreyminn.
En sumirgeta séð með skilning einum
þau sönnu rök er málið skýrir eigi,
því heilög viska veitist mönnum stundum,
ef sjón er beint að viljans viskuleynum
og villan gerir ekki nótt úr degi.
Hér er þá leiðin, sú er fyrr við fundum.
(23. des. 1984)
Guöbrandur Siglaugsson býr I Dortmund / Þýzkalandi.
Sveinbjörn Beinteinsson er bóndi og allsherjargoöi á Draghálsi.