Lesbók Morgunblaðsins - 02.03.1985, Síða 13

Fljúgandi
Hollendingur
Wagners
frumfluttur
á íslandi
Sinfóníuhljómsveit íslands, sex erlendir
einsöngvarar, Söngsveitin Fílharmonía
og Karlakór Reykjavíkur flytja
Hollendinginn 7. marz í Háskólabíói
eftir RÍKARÐ ÖRN PÁLSSON
Hartmut Welker Lisbeth Balsler
Manfred Schenk
Ronald Hamilton
Heins Kruse
Undanfarin ár hefur mótazt sú
hefð, að Sinfóníuhljómsveit ís-
lands flytji eina óperu á ári í
svonefndri konsertuppfærslu, þ.e.
án búninga og skreytinga, í fell-
ingafjallinu við Hagatorg. I
þessu skyni verða fengnir sex
erlendir einsöngvarar hingað,
með Lisbeth Balslev og Hartmut
Weiker í stærstu hlutverkum,
sem ásamt Söngsveitinni Fíl-
harmóníu og Karlakór Reykja-
víkur munu frumflytja Hollend-
inginn fljúgandi eftir Richard
Wagner nk. fimmtudag, 7.marz, í
Háskólabíói.
þekktastar fyrir að vera stutt-
aralegar, en þó er Hollendingur-
inn áberandi styttra verk en all-
ar aðrar óperur hans, þær er
fluttar eru að ráði, og því vel til
konsertuppfærslu fallin. Der
Fliegende Hollánder telst vera
fjórða sviðstónverk Wagners frá
því er hann hóf leikhúsferil sinn
með Die Feen (Huldufólkið;
frumflutt að honum látnum) og
Das Liebesverbot (Ást í meinum;
samin upp úr „Measure for Mea-
sure“ Shakespeares), en bæði
þessi æskuverk hafa að mestu
orðið gleymsku að bráð. Aftur á
móti hefur Rienzi, nr. 3, jafnan
haldizt á verkefnaskrá óperu-
húsanna frá því er hún var
frumflutt í Dresden 1842.
komnun, áhrifamikil sinfónísk
aðferð til að stugga við undir-
meðvitund áheyrandans (sbr. áð-
urnefnda Lesbókargrein). Þá er
ekki heldur minnst um vert að
minna á þýðingu Wagners fyrir
þróun tónamáls almennt, „frels-
un ómstreitunnar" eins og það
hefur verið kallað. í harm-
þrungna músíkdramanu um
Tristan og ísold danglar Wagner
fyrstur manna járnkúlu í bygg-
ingu, er átti eftir að hrynja eins
og spilaborg upp úr heimsstyrj-
öldinni fyrri, sannkallaða glæsi-
höll: dúr/moll-tónkerfi vestur-
landa. Til gamans má hugleiða,
að kveikjan að þessu niðurrifs-
tóli, hinum djörfu krómatísku
ómstreitum sem urðu einskonar
upphaf að tónamáli 20. aldar,
var innblásin tjáning Wagners á
kvalafullri ástarsorg skötuhjúa,
er ekki var skapað nema að
skilja. Á vissan hátt má því
segja, að tónheimur vorra tíma
sé byggður á ákaflega þröngu
„tilfinningasviði", eins og reynd-
ar tónvísindamaðurinn Deryck
Cooke hefur bent á í The Lang-
uage of Music.
Tveir menn öðrum fremur
lögðu veigamikinn skerf til
þróunar óperunnar á öldinni
sem leið: Giuseppe Verdi og
Richard Wagner. Wagner
(1813—83) fæddist í Leipzig á
lokaskeiði Napóleons og dvaldi
m.a. við nám á fornum vinnustað
J.S. Bachs, Tómasarskólanum 1
sömu borg, enda þótt hann hafi
orðið fyrir mun sterkari áhrifum
af sinfóníum Beethovens en
pólýfónískri snilld gamla kant-
orsins frá Eisenach. Eins og
tíundað er nánar í dánarafmæl-
isgrein um tónskáldið, „Dulsál-
fræðingur óperunnar" (Lesbók
17. og 24. sept. 1983), er Wagner
frægastur í tónlistarsögunni
fyrir að hafa „sameinað" hinar
túlkandi listgreinar í músík-
dramanu, nýju óperuformi, er
nær fullum þroska með
Niflungahringsfjórleiknum (Das
Rheingold, Die Walkure, Sieg-
fried og Götterdámmerung) og
Tristan und Isolde frá 6. og 7.
áratugum aldarinnar. f þessum
verkum nær hin nafntogaða
„leiðistefja-tækni" hans full-
Stjórnandinn, Klauspeter Seibel
En hvort sem menn leggja
jafnmikla áherzlu á tilfinninga-
lega „merkingarbærni" tónlistar
og Cooke eður ei, þá munu flestir
sammála um, að í Hollendingn-
um fljúgandi birtist fyrsta
áhrifamikla myndin af ólgandi
hafi í vesturlenzkri hljómsveit-
armúsík og kannski vissara fyrir
viðkvæma landkrabba að hafa
sjóveikitöflur með sér á tónleik-
ana. Sem mælistiku á það hvern-
ig Wagner tekst upp í forleikn-
um má að öðru leyti nota fræg-
asta hljómsveitarverkið „um“
hina sömu höfuðskepnu, nefni-
lega La Mer, er Claude Debussy
samdi meira en hálfri öld síðar.
Það fer vel á því, að fyrstu
lifandi kynni íslendinga af „um-
boðsmanni heimsendis á leik-
sviðinu" verði með þessu titölu-
lega stutta og aðgengilega verki,
er freyðir af æskuþrótti og öldu-
skvampi. Þó að Wagner haldi
hér enn að mestu í hefðir hinnar
rómantísku þýzku óperu, kveður
við nýjan tón neðan úr hljóm-
sveitargryfjunni, er sjálf náttúr-
an kveður sinn rammaslag af
meira kynngiafli en áður hafði
þekkzt í evrópskri sviðstónlist.
Enda fer höfundur hins nýja
óperuforms er koma skyldi, mús-
íkdramans, þá þegar að tefla
fram hinni dramatísku tilfinn-
ingadýpt ættaðri úr sinfóníulist
Beethovens, í náinni samvinnu
við leikrænar þarfir sviðsins, á
tímum þegar óperusýning í hug-
um flestra var enn yfirborðsleg
dægrastytting á við kvöldkabar-
ett og tízkusýningar dagsins í
dag.
Hollendingurinn fljúgandi er
fyrsta — en svo sannarlega ekki
síðasta — ópera Wagners, er
fæst við lausn úr álögum. Til
dauðadags var Wagner heillaður
af hugmyndinni um ástartryggð
hreinlundaðrar konu, er megnar
að leysa kappann úr úlfakreppu
illra örlaga, enda þótt Wagner
sjálfur hafi alltaf verið óforbetr-
anlegur flagari og karl-
rembusvín. Það má raunar
segja, með tilvísun til Fásts eftir
Goethe og nútíma málvenju, að
helztu kvenhetjur Wagners séu
haldnar einskonar „Gretchen-
duld“ á háu stigi. Á blómaskeiði
karlrembunnar, 19. öld, þótti að
vísu sjálfsagt að konan fórnaði
öllu fyrir mann sinn, ef svo bar
undir. Enda er göfugasta hlut-
verk aðalkvenpersóna Wagner-
óperanna að fórna lífi eða sál
fyrir handhafa titilhlutverksins:
Senta í Hollendingnum, Elisa-
beth í Tannháuser, Elsa í Lo-
hengrin ...; það má segja, að
Wagner umbreyti hinni vinsælu
„björgunaróperu" (verk á borð
við Brottnámið úr kvennabúrinu
og Fidelio) í „hjálpræðisóperu
Nærtækasta sviðsverk hérlendis
af slíkum toga væri sennilega
Guilna hliðið.
Þó er það misskilningur að
skoða Sentu, dóttur Dalands
skipstjóra, sem veiklulega
heimasætu, haldna sóttheitum
hugarórum og sneydda sjálfs-
virðingu. Wagner tekur þvert á
móti fram í ritlingi um upp-
færslulegar hugmyndir sínar
1852, að þrátt fyrir sakleysið eigi
Senta að vera ímynd norræns
lífsþróttar með dyn úthafsins í
æðum.
Að því er Ernest Newman tel-
ur, hinn brezki æviskrárritari
Wagners, er kjarni óperunnar
sagnadans eða „ballaða“ Sentu í
2. þætti hins þriggja þátta verks,
enda það atriði hið fyrsta er
Wagner samdi. Sagnadansinn
greinir frá draugaskipi, er sigla
verður þrotlaust um aldir alda
sakir bölvunar er á skipstjóra
þess hvílir, allt frá þeim degi er
hann sór þess eið að sigla beiti-
vind til dómsdags, ef það yrði til
þess að hann kæmist fyrir nes
nokkurt.
Þá tók skrattinn hann nefni-
lega á orðinu.
Eina von skipstjóra og áhafn-
ar um lausn úr grimmdarlegum
álögum þessum er ástartryggð
konu fram í opinn dauðann.
Sjöunda hvert ár gefst Hollend-
ingnum tækifæri til að stíga á
land og láta reyna á þetta, en
útkoman er alltaf sú sama: á
hverfandi hveli/ voru þeim
hjörtu sköpuð,/ brigð í brjóst um
lagin.
En fyrir milligöngu Wagners
fær Hollendingurinn, eins og
nærri má geta, loks sína lausn og
sjófarendur losna um leið við
versta óheillaboða heimshaf-
anna, er Senta gengur á vit
dauðans til að rjúfa ekki heit sín
við draugaskipstjórann: skipið
sekkur og sést aldrei meir.
ölíkt öðrum tónskáldum
samdi Wagner ávallt óperutexta
sinn sjálfur og hafði því ein-
stæða aðstöðu til tilrauna og
formbyltingar. Hugmyndina að
óperu um hamfara hafsins,
gamla flökkusögn sem ljóðskáld-
ið Heinrich Heine moðar úr í
smásögusafni frá 1834, fékk
Wagner á alþekktri siglingu
sinni frá lánardrottnum sínum í
Ríga á Lettlandi til Englands
1839. Á leið sinni gegnum Skage-
rak leitaði skipið vars undan
stormi nærri norska smábænum
Arendal þar sem heitir í Sand-
viken, örnefni er hann notar síð-
an í óperunni um átthaga þeirra
feðgina, Dalands og Sentu.
Óperan var frumflutt í Berlín
1843, en var samin að mestu á
andstreymisárum tónskáldsins í
París í byrjun sama áratugar. í
fyrsta uppkastinu heitir lausn-
ari myrkárdjákna hafsins ekki
Senta heldur í höfuðið á fyrstu
eiginkonu Wagners, Minnu.
Leitt hefur verið að því getum,
að nafnið „Senta", nafn sem þús-
undir þýzkumælandi kvenna
bera í dag méð stolti, sé í raun
runnið frá misskilningi Wagners
á norsku orði fyrir þjónustu-
stúlku, er hann kvað hafa haldið
vera heimasætuna á þeim bæ
þar sem hann dvaldi meðan skip
hans lá í vari við strönd Austur-
Agða.
Fram kemur hjá Newman, að
Wagner hafi upphaflega hugsað
óperuna í einum þætti, enda mun
hún a.m.k. einu sinni hafa verið
flutt sem slík, þ.e. „stytt“, með
ágætum árangri. Hér og þar eru
nefnilega endurtekin atriði sem
eru tilkomin fyrir þrýsting frá
leikhússtjórum 5. áratugarins,
er eðlilega voru mótaðir af hefð-
um síns tíma. Þrír þættir var
reglan. Ekki er þeim er þetta rit-
ar ljóst hvort róttækasta upp-
færsla Hollendingsins hin síð-
ustu ár sem einþáttungs verður
lögð til grundvallar nk. fimmtu-
dag i Háskólabíói undir stjórn
Klauspeters Seibel, en það er út-
gáfa kennd við Harry Kupfer, er
leggur verkið allt út sem
draumsýn Sentu. Sú gerð ætti
alltjent hvað lengd varðar að
vera nær hinni upphaflegu hug-
mynd Wagners; hnitmiðuð, snör
í sviptingum en kröftug. Kröftug
og svarrandi eins og brimsalt út-
sogið.
Við konsertflutning Sinfóníu-
hljómsveitarinnar syngur
danska sópransöngkonan Lisbeth
Balslev Sentu. Hún nam við tón-
listarháskólann í Esbjerg og
óperuskóla Kgl. leikhússins í
Kaupmannahöfn og debúteraði
1976 sem Jaroslavna í ígor
fursta eftir Borodin. Síðan hefur
hún komið fram víða í Evrópu,
einkum í óperum eftir þá nafna
Strauss og Wagner. Henni hefur
þótt takast vel upp í hlutverki
Sentu í Bayreuth og mun syngja
hlutverkið þar í ár í 7. sinn.
E.t.v. er þar kominn arftaki
LESBÓK MORGUNBLAOSINS 2. MARZ 1985 13