Lesbók Morgunblaðsins - 15.06.1985, Blaðsíða 12

um fundi akademíunnar (einnig af Lipp-
mann) var eftir P. Curie, þekktan eðlis-
fræðing viö Parísarháskóla. Hann kvænt-
ist síðar fyrrnefndri Marie Sklodowska.
í Kaupmannahöfn,
1893—1898
Vorið 1893 tók Nikulás Runólfsson við
fyrra starfi sínu sem aðstoðarmaður við
eðlisfræðitilraunir í tækniháskólanum.
Heimildir um rannsóknastörf hans hef ég
ekki, fyrr en að K. Röntgen, prófessor í
Wurzburg, birti í desember 1895 niður-
stöður sínar um geisla þá sem síðan eru
við hann kenndir. Gerðu menn sér strax
grein fyrir gildi þessarar dularfullu geisl-
unar, ekki síst í læknisfræði, og varð mik-
ill áhugi á að rannsaka hana. Þar eð pró-
fessor Christiansen var kunnugur Röntgen
varð hann þar á undan mörgum öðrum, og
skv. fregnum Hafnarblaðanna tókst hon-
um ásamt Nikulási og eðlisfræðikennara
dýralæknaskólans að taka fyrstu röngen-
myndir sínar innan mánaðar frá birtingu
niðurstaðna Röntgens sjálfs.
Frá þessu er sagt í stuttri grein Nikulás-
ar í Eimreiðinni 1896 og eftirmála ritsjór-
ans, Valtýs Guðmundssonar; er hún hið
eina sem mér er kunnugt að Nikulás Run-
ólfsson hafi ritað a íslensku um eðlisfræði.
Hann þýddi að vísu Almanak fyrir ísland
á vegum Þjóðvinafélagsins árin 1889—98,
en mun ekki hafa lagt til þess frumsamið
efni.
Á árinu 1896 hóf K. Prytz við þriðja
mann að gefa út ritið „Nyt Tidsskrift for
Fysik og Kerni". Voru í því einkum stuttar
yfirlitsgreinar um eðlis- og efnafræði, ekki
ósvipaðar að stíl og ritið „Scientific Amer-
ican“ nú er.
Aðeins komu út þrír árgangar af Nyt
Tidsskrift, en á árinu 1897 skrifar Nikulás
Runólfsson í það fjórar greinar og nokkrar
fréttaklausur um vísindanýjungar! auk
þess var hann í ritnefnd tímaritsins. Viða-
mesta greinin fjaliar um þáverandi þekk-
ingu manna á grundvallareiginleikum
lofttegunda. Þetta er ítarleg og vel skrifuð
grein, sem enn í dag mætti nota við
kennslu í varmafræði á háskólastigi.
Önnur grein Nikulásar í Nyt Tidsskrift
segir frá hinum mikilvægu mælingum
Bandaríkjamannsins A.A. Michelson á
lengd staðalmetrans í Sevres í samanburði
við bylgjulengdir Ijóss. Er hugsanlegt að
Nikulás hafi sjálfur átt þátt í undirbún-
ingi þessara mælinga 1892—93.
Þriðja greinin fjallar um eðli hárpípu-
krafts, en bæði Christiansen og Lippmann
höfðu rannsakað það fyrirbæri. I hinni
fjórðu setur hann fram hugmyndir um
kerfi mælieininga fyrir grundvallarstærð-
ir raf- og segulkrafta. Þau mál voru þá
mjög í deiglunni, m.a. í sambandi við eig-
inleika „Ijósvakans" (æter). 1896 hafði
Nikulás einnig skrifað mjög skilmerkilega
grein um hárpípukraft í annað danskt
tímarit, Naturen og Mennesket.
P.K. Prytz,
Kaupmannahöfn.
Nikulás Runólfsson virðist hafa verið
hlédrægur maður, og hef ég ekki séð hans
getið í æviminningum þeirra íslendinga er
í Kaupmannahöfn dvöldust á þessu tíma-
bili. Meðal annars var ljóslækningastofn-
un Níelsar Finsen komið á fót 1896 í
tengslum við tækniháskólann, og er í ævi-
sögu Finsens sagt frá því að K. Prytz hafi
veitt honum aðstoð og ráðleggingar, en
Nikulás er ekki nefndur í því sambandi.
ANDLÁT, 1898! EFTIRMÁLI
Vegna veikinda sagði Nikulás Runólfs-
son starfi sínu sem aðstoðarkennari lausu
í febrúar 1896. Veikindin, sem reyndust
vera magakrabbamein, drógu hann til
dauða 20. júní það ár, og var hann jarð-
settur í Kaupmannahöfn. í hlýlegri minn-
ingargrein í Nyt Tidsskrift segir K. Prytz
meðal annars: „Han var en fin Iagttager,
der i sit Arbejde forenede Forstaaelse af
Sagen, hvormed han havde at gore, med
den ved Guldsmedehaandværket udviklede
Fingernemhed ... man maa undre sig
over, at han som Islænder, der forst í
fremrykket Alder gik over fra Haand-
værket til boligt Arbejde, kunde beherske
det danske.Sprog saa godt som hans vel-
skrevne Referater og Afhandlingar viser."
Veraldlegar eigur Nikulásar voru fáar
aðrar en gott safn bóka. Þar eð hann var
ókvæntur og barnlaus var það boðið upp af
skiptarétti reglum samkvæmt haustið
1898, og er ennþá til skrá um það. Eru þar
Gabríel Lippmann,
París.
m.a. yfir 300 bindi úrvalsbóka og tímarita
um eðlisfræði. Þetta haust kom Þorkell
Þorkelsson, síðar veðurstofustjóri, til eðl-
isfræðináms í Kaupmannahöfn og tók
hann að nokkru upp þráðinn frá störfum
Nikulásar þar.
Til þess að lesendur þessarar greinar
átti sig betur á því hve langt hinn fátæki
bóndasonur frá Rangárvöllum náði i vís-
indalegu starfi sínu, er rétt að rifja upp
nokkur mannanöfn úr greininni:
Nóbelsverðlaunin í vísindum hafa verið
veitt árlega frá 1901. í eðlisfræði hlaut þau
fyrstur Konrad Röntgen, en Curie-hjónin
1903 fyrir að kanna geislavirkni áður
óþekktra frumefna. 1907 hlaut A.A. Mich-
elson verðlaunin fyrir rannsóknir sínar á
bylgjulengdum ljóss, og 1908 G. Lippmann
fyrir uppgötvun í ljósmyndatækni sem
hann gerði um það leyti sem Nikulás Run-
ólfsson kynntist honum í París. Níels Fin-
sen hlaut Nóbelsverðlaun í læknisfræði
1903.
Með hæfileikum sínum og elju náði
Nikulás Runólfsson því að verða „af-
bragðsmaður í sinni grein", eins og segir í
Sunnanfara 1913. Mega íslenskir eðlis-
fræðingar vera stoltir af þessum frum-
herja í sínum röðum.
Að lokum vil ég þakka þeim mörgu sem
hafa aðstoðað við leit að heimildum, en tek
þó fram að ekki er enn fullleitað.
Höfundur er jaröeöiisfræöingur og starfar á
Raunvfsindastöínun Háskólans.
að var í einu dulitlu
kokteilboði síðsumars;
við Janet, konan mín,
vorum að lyfta okkur
svolítið upp þetta kvöld
ásamt nokkrum vinum
okkar og kunningjum.
Allir voru í óða önn að segja frá því helzta
og markverðasta, sem fyrir þá hafði borið
í sumarfríinu, voru að rabba saman um
börnin, sem áttu bráðum að fara að byrja
aftur í skólanum og um væntanlega við-
burði haustsins. Seint um kvöldið vorum
við einmitt að spjalla við þau Tom og
Sharon, sem verið hafa góðir vinir okkar
um árabil, og það var þá sem Sharon
spurði konuna mína: „Hvað finnst þér ann-
ars um þá hugmynd Micks að ætla að taka
sér frí frá störfum næsta sumar?"
Um leið og ég heyrði, hvert hún beindi
þessari spurningu reyndi ég í snatri að
grípa fram í til þess að skipta strax um
umræðuefni. En það var of seint. Janet
einblíndi fyrst á mig og sagði því næst
einkar kuldalega: „Hann hefur ekki
minnzt einu orði á neinar sumaráætlanir
sínar við mig „Því næst sneri hún baki í
okkur og gekk snúðugt burt. Ég vissi ósköp
vel, að þegar mér síðar gæfist tækifæri til
að ræða þetta nánar við Janet, þá biði mín
ströng yfirheyrsla hjá henni. „Gerirðu þér
grein fyrir, hvað það er niðurlægjandi
fyrir mig aö heyra aöra konu vera að lýsa
því, sem þú ætlar þér að fara að gera?
Hvað annað hefur þú verið að segja henni,
sem ég veit ekkert um? Af hverju gengur
þér svona vel að tala við hana, úr því að þú
virðist ekki geta talað við mig? Eða hvað
er eiginlega á seyði á milli ykkar tveggja?
Segðu mér, hvað eru þetta annars orðin
náin kynni ykkar á milli? Hefurðu nokkuð
hugsað út í peningahliðina, ef þú ætlar þér
að taka þér frí frá störfum næsta sumar?
Af hverju eigum við þá að lifa?“
Nú, Janet spurði auk þes með fullum
rétti, hvernig á því stæði, að trúnaðarvin-
ur minn væri kvenmaður.
Sharon er trúnaðarvinur minn. Við finn-
um okkur tíma og tækifæri til þess að
hittast og tala saman tvö ein; ég segi henni
þá iðulega ýmislegt, sem ég hef ekki sagt
Janet, eða segi henni frá málum, áður en
ég segi Janet frá þeim. Vináttusmband
mitt við Sharon er nánara en við nokkurn
þeirra karlmanna, sem ég á að vinum. Ég
hef auk þess komizt að raun um, að vin-
áttusamband okkar Sharon er svo sem
ekkert óvenjulegt fyrirbrigði. Eftir
tveggja ára langar athuganir þessu við-
komandi á atferli næstum því 2.000 karla
og kvenna vegna bókar einnar, sem ég er
að skrifa um hegðun karlmanna í sam-
bandi við mannleg tengsl, hef ég komizt að
því, að þriðji hver karlmaður heldur góð-
um kunningsskap við einhverja aðra konu
en eiginkonu sína. Honum finnst þá jafn-
an, að hann geti talað mun óþvingaðar um
hvað sem er við þessa trúnaðarkonu sína.
Oftast er „hin konan“ móðir hans, systir,
vinnufélagi hans eða — eins og í mínu
tilviki — vinur.
Viðbrögð eiginkonu minnar eru heldur
ekkert óvenjuleg. Hafi eiginkonan vitn-
eskju um, að maðurinn hennar standi í
nánu vináttusambandi við aðra konu, þá
kann raunar hvaða giftri konu sem er að
finnast það svona heldur ógnvænlegar að-
stæður. Jafnvel í óvígðri sambúð kann
slíkur kunningsskapur karlmannsins við
aðra konu að verða undirrót alvarlegrar
misklíðar og deilna milli sambúðaraðila.
Næstum því alltaf er litið svo á, að ein-
hvers konar ástarsamband og kynmök eigi
sér stað milli karls og konu, þegar um
náinn kunningsskap milli þeirra er að
ræða, og í flestum tilvikum er því aukin
heldur þannig varið — á því getur naum-
ast talizt nokkur minnsti vafi. En kynmök
eru þó ekki endilega á dagskrá í hinum
einlægustu og nánustu vináttutengslum,
sem myndast geta á milli karls og konu.
Sjálfur veit ég, að það er vel gerlegt fyrir
karlmann og konu að eiga náið vináttu-
samband sín á milli, án þess að til kyn-
maka komi. Þau kunna hvort um sig að