Lesbók Morgunblaðsins - 06.09.1986, Blaðsíða 4

Stóridómur
Þessi illræmdi vöndur refsigleðinnar tók til sifjaspells, hórdóms og frillulífis og áttu lands-
menn hann yfir höfði sér í margar aldir
Eftir Davíð Þór Björgvinsson. Fyrri hluti.
grein þessari verður fjallað um löggjöf þá sem sam-
þykkt var á Alþingi íslendinga 1563 og nefnd hefur
verið Stóridómur. í heimildum er löggjöf þessi
ennfremur nefnd Langidómur eða Alþingisdómur
hinn stóri. Hér verður notuð nafngiftin Stóridöm-
ur, enda er hún útbreiddust.
Rétt þykir að taka vara við því að litið sé
á greinina sem nákvæma fræðilega úttekt
á Stóradómi og hlutverki hans í sögu ís-
lands. Til þess að unnt hefði verið að láta
greinina hafa slíka vigt hefði þurft meiri
sérfræðing um málefnið en höfund þessarar
greinar. Hér verða því ekki settar fram djúp-
hugsaðar fræðilegar tilgátur um eitt eða
annað varðandi Stóradóm, heidur verður
leitast við að koma á framfæri nokkrum
fróðleik um efnið mönnum til umhugsunar.
Ýmsum mikilvægum spumingum verður því
ekki svarað og öðrum illa svarað. Þá er
rétt að geta þess að heimildaskrá sem fylg-
ir síðari hluta hefur ekki verið unninn með
strangvísindalegum hætti og raunar spurn-
ing hvort höfundur eigi að gera sjálfum sér
það að setja slíkt aftan við grein sem þessa,
sem upphaflega var saman sett til flutnings
einu sinni, en síður til fræðilegrar framsetn-
ingar á prenti. Sá kostur hefur þó verið
tekinn að láta heimildaskrá fylgja til hægð-
arauka fyrir áhugasama lesendur sem
kynnu að vilja afla sér frekari fræðslu um
Stóradóm.
Stóridómur Og Aðdrag-
ANDINN AÐ SETNINGU HANS
Af nafngiftinni Stóridómur mætti ætla
að þar væri á ferðinni einhvers konar dóm-
stóll eða dómur í tilteknu máli eða tiltekinni
deilu. Svo er hins vegar ekki heldur er um
að ræða löggjöf um ákveðið efni, þ.e. sið-
ferðismál eða nánar tilgreint sifjaspell,
hórdóm og frillulífí, sem samþykkt var af
lögréttu á Alþingi 1563 og staðfest af Dana-
konungi árið eftir.
Ástæðuna fyrir notkun orðsins „dómur“
er að finna í íslenskri stjómskipan þessa
tíma, þar sem löggjafarvald og dómsvald
var á sömu hendi, þ.e. sameiginlega hjá
konungi og Alþingi. Þessu fylgdi jafnframt,
að hvort sem um var að ræða samningu
eiginlegra dóma, eins og við skiljum það orð
í dag, eða samþykkt löggjafar, var sömu
aðferðum beitt og var í hugum fólks lítill
munur á þessu gerður enda þótt nú á tímum
sé gert ráð fyrir að þama sé grundvallar-
munur á. Þetta er vissulega nokkur ein-
földun á málinu, en dugir til þess sem segja
þarf hér.
Skal nú vikið að aðdraganda þess að
Stóridómur var settur. Þann 2. júlí 1559
sendu lögmennimir, Eggert Hannesson og
Páll Vigfússon, konungi bréf þar sem þess
var beiðst að konungur setti Pál Stígsson
í embætti hirðstjóra á íslandi eftir að Knút-
ur Steinsson færi frá. Jafnframt var þess
farið á leit við konung að hann setti strang-
ar refsingar við siðferðisbrotum af ýmsu
tagi. Segir þar m.a., að við hórdómi og
öðrum ókristilegum gjörðum séu engar
dauðarefsingar í gildandi rétti. Ekki að-
hafðist konungur neitt í málinu að sinni,
annað en, að á árinu 1560 sendi hann bisk-
upunum á íslandi bréf og bað þá um að
semja frumvarp að refsingum við blóð-
skömm, lauslæti og öðru slíku háttemi.
Segir í bréfinu, að konungi hafi borist til
eyma, að á íslandi „brúkist stór óskikkan-
legheit meðal vorra undirsáta... með
hóraríi og öðrum ókristilegum . .. gjöming-
um“ og óskar konungur þess að „sá
vondskapur megi afleggjast".
Eftir Alþingi það sama ár svara biskup-
amir beiðni konungs á þá leið, að þeim
þyki hentara, að hálærðustu menn konungs-
ins séu látnir semja slík fyrirmæli, sökum
þeirra eigin fáfræði og þeir muni í öllu fara
að slíkum lögum. Þann 14. júlí sama ár
sendi Páll Stígsson hirðstjóri ennfremur
bréf til konungs sem fjallaði aðallega um
brennisteinsnám á íslandi en einnig um sið-
ferðismál og áréttar Páll þar þörfina fyrir
harðari refsingum í þeim efnum. Konungur
fór að ráði bískupa og óskum Páls Stígsson-
ar í þessu efni og með bréfi dagsettu 15.
janúar 1561 leitaði hann tillagna háskóla-
kennara um refsingar við blóðskömm og
lauslæti á íslandi. Háskólakennararnir
brugðust skjótt við og sendu konungi tillög-
ur sínar þegar 2. febrúar það sama ár. Eru
hugmyndir hinna lærðu manna fyrir margra
hluta sakir athyglisverðar. Bera þær glögg-
an vitnisburð um hvert hugur danskra
yfirvalda stefndi í refsingum við siðferðis-
brotum og afstöðu þeirra til afskipta kirkj-
unnar af þessum málum. Gerðu háskóla-
kennaramir það að tiilögu sinni að forræði
í siðferðismálum yrði algjörlega tekið úr
höndum kirkjunnar og það fengið í hendur
veraldlegum yfírvöldum. Ennfremur lögðu
þeir til að kirkjugrið yrðu afnumin og refs-
ingar við blóðskömm yrðu hertar til muna.
Ekki var þó úr að tillögur þessar hlytu laga-
gildi hér á landi. Á Alþingi 1562 var þó
hafist handa í þessum efnum og gekk þá
dómur um hjúskaparheit og heitrof. Með
konungsbréfí 20. mars 1563 er lögleiddur
hér á landi svokallaður Koldingsrecess.
Tók Koldingsrecess til hórdóms og svo-
nefndra ,jómfrúarkrenkjara“, en svo voru
þeir nefndir sem þóttu helst til lausgyrtir í
návist óspjallaðra meyja. Refsingamar sam-
kvæmt recessinum voru sambærilegar við
það, sem síðar átti eftir að koma fram í
Stóradómi, með þeirri undantekningu þó,
að útlegð við öðm hórdómsbroti, sem þar
er gert ráð fyrir er fellt brott í Stóradómi
og komu sektir hennar í stað. Þetta sama
ár er svo Stóridómur samþykktur á Alþingi
þann 30. júní, og hlaut staðfestingu kon-
ungs árið eftir þann 13. apríl.
Efnislegt Innihald Stóra-
DÓMS OG SAMANBURÐUR VlÐ
Eldra Réttarástand
í Stóradómi er lauslætisbrotum skipt í
þrennt: blóðskömm (sifjaspell og frænd-
semisspell), hórdóm og frillulífi. Blóð-
skammarbrotin vom þau brot sem harðast
var tekið á. í Stóradómi er þeim skipt í sex
undirflokka. í fyrsta flokknum eru þær
sautján persónur karlmanna og kvenna sem
taldar eru upp í „þeim gömlu kirkjulögum"
(þ.e. Kristnirétti Áma biskups frá 1275),
eins og segir í Stóradómi. Sjá nánar út-
drátt úr Stóradómi sem birtur er sérstak-
lega.
Við fyrsta stigs blóðskömm lá dauðarefs-
ing, konum skyldi drekkt og karlar höggnir.
Ennfremur skyldi fé þeirra allt, fast og
laust, renna til konungs að hálfu og að
hálfu til nánustu ættingja. Fyrir annars stigs
blóðskömm var refsingin níu marka sekt
og níu vandarhögg að auki. Fyrir annars
stigs brot í þriðja sinn lá dauðarefsing.
Rétt er að vekja athygli á því hversu langt
sifjaspell náðu eða allt til fjórða ættleggs.
Hórdómi var skipt í einfaldan og tvöfald-
an hórdóm. Einfaldur var hórdómur ef
aðeins annað hinna brotlegu var í hjóna-
bandi, en tvöfaldur ef bæði voru í hjóna-
bandi. Við einföldum hórdómi í fyrsta sinn
lá sex marka sekt, er renna skyldi til kon-
ungs, en ellefu merkur fyrir tvöfaldan. Fyrir
annað brot tvöfölduðust áður greindar upp-
v >
hæðir og að auki fylgdi missir húðar. Við
þriðja hórdómsbroti, hvort heldur var ein-
falt eða tvöfalt, lá dauðarefsing. Í þessu
tilfelli skyldu eignir viðkomandi renna til
nánustu ættingja að öllu leyti „fyrir sakir
fátæktar landsins“, eins og segir af dómn-
um.
Frillulífí voru þau brot, sem vægar var
tekið á. Við þremur fyrstu brotunum lágu
sektir, sem auk þess voru tiltölulega lágar
• miðað við sektir við öðrum siðferðisbrotum.
Við fjórða broti lá auk sektar, brottvísun
úr fjórðungi. Við fímmta brot þykknaði
heldur betur í réttvísinni, skyldi þá og „slíka
menn harðlega á það minna, að þau láti af
slíkum óheyrilegum lifnaði og lifi meður
engu móti í slíkum opinberum hneigslun-
um“. Ekki skal farið nánar út í ákvæði
Stóradóms um refsingar við einstökum brot-
um og skal enn vísað til viðaukans við
greinina.
Ef saman eru dregnir helstu þættir úr
refsiákvæðum Stóradóms kemur í ljós, að
refsingamar eru fems konar: dauðarefsing
(drekking og höfuðmissir), líkamsrefsingar
(vandarhögg og missir húðar), sektir og
útlegð. Það sem öðru fremur vekur athygli
í samanburði við eldri rétt um refsingar við
siðferðisbrotum er einkum tvennt: í fyrsta
lagi em refsingamar mun harðari en áður
gerðist samkvæmt Kristinrétti Áma biskups
frá 1275, jafnframt því sem nýjar refsiteg-
undir em teknar upp, s.s. dauðarefsing sem
áður var óþekkt fyrir siðferðisbrot. (Sbr.
þó það sem sagt er um Koldingsrecess hér
að framan). Áður hafði þyngsta refsing
verið útlegð. í öðm lagi virðist sem hugtak-
ið siðferðisglæpur sé víkkað út. Hið síðar-
nefnda er berlegast í refsingum við frillulífí,
eða samræði ógiftra aðila, en samkv. Krist-
inrétti Áma biskups lágu engar sektir við
bameignum í frillulífí.
(M
J

4