Lesbók Morgunblaðsins - 06.09.1986, Blaðsíða 6

um gátu orðið. Voru tekjur þessar t.a.m.
mjög breytilegar eftir eftirgangssemi þeirra
manna er reka áttu þessi erindi konungs.
Frá siðaskiptum og fram til ársins 1588
eru heimildir um sakeyrinn afar ófullkomn-
ar. Í þriðja bindi ritsins Menn og menntir
siðaskiptaaldarinnar, er að finna könnun
Páls E. Ólasonar á afgjaldsreikningum
áranna 1588—1660. Kemur þar fram að
meðaltekjur konungs af sakeyri á ári frá
íslandi eru u.þ.b. 390 dalir. Lætur nærri
að það séu hundrað kýrverð. Mestur verður
sakeyrinn árið 1612—1613, eða 777,5 ríkis-
dalir, en minnstur 1634—1635, 173 ríkis-
dalir. Bendir Páll m.a. á að séu afgjalds-
reikningamir skoðaðir nánar komi í ljós að
í flestum tilfellum sé sakeyrinn til kominn
vegna sekta fyrir óskírlífí, en sektir fyrir
annars konar brot séu sjaldgæfar. Af þessu
má ljóst vera að hér gátu töluverðir fjármun-
ir verið í húfí, enda þótt ekki verði nákvæm-
lega úr því skorið.
Þegar hér er komið sögu hefur þrennt
gerst í valdatíð Páls Stígssonar og samskipt-
um hans við kirkjuna sem miklu máli skiptir
hér. Veitingarvald biskupa á prestsembætt-
um er komið í hendur fulltrúa konungs,
kröftuglega verið fram gengið í að sölsa
jarðeignir kirkjunnar undir kongunginn og
frumkvæði kirkjunnar í siðferðismálum ver-
ið af henni tekið og hún jafnframt verið
svipt mikilvægum tekjustofni. Fieira mætti
telja til hér sem varpar ljósi á aukin af-
skipti hins veraldlega valds af málefnum
kristni og kirkju: Fyrirmæli hirðstjóra um
hegðun manna við guðsþjónustur 1562,
samþykkt yfírvalda um helgihöld, tíundir,
kirkjusókn, gjöld fyrir prestsverk, testa-
mennti og kirkjudaga 1565 og skipan
hirðstjóra um kirkjusókn og kirkjusiði og
bann við að hafa ungabörn og hunda í kirkju.
Þá má benda á bréf Páls Stígssonar frá
1561 um helgidagahald. Síðast en ekki síst
voru kirkjugrið afnumin 1587.
r
t
Útdráttur úr efni
Stóradóms
Stóridómur tók til þrenns konar brota:
Sifjaspells (blóðskömm, frændsemis-
spell), hórdóms og frillulífís.
A. Blóðskömm. (Samræði skyldra aðila
og tengdra.)
1. stig. Ef maður lagðist með einhverri
eftirtalinna kvenna: móður,
systur, dóttur, stjúpmóður, son-
arkonu, bróðurkonu, sonardótt-
ur, stjúpdóttur, bróðurdóttur,
systurdóttur, dótturdóttur, föð-
urmóður, móðurmóður, móður-
systur, föðursystur, móður konu
manns, systur konu manns (og
öfugt, ef kona lagðist með
manni samsvarandi að skyld-
leika eða tengdum).
Refsing:
Konum skyldi drekkt og karlar
höggnir. Ennfremur skyldi allt
fé þeirra fast og laust renna að
hálfu til konungs og að hálfu
til nánustu ættingja þeirra, er
fátækastir voru.
2. stig. Ef maður lagðist með einhverri
eftirtalinna kvenna: konu móð-
urbróður og föðurbróður,
bróðurdóttur konu manns og
systurdóttur konu manns, og
öðrum persónum jafnskyldum
og mægðum, svo í karllegg sem
kvenlegg.
Refsing:
1. brot: 9 marka sekt + 9 vand-
arhögg.
2. brot: 13 marka sekt + missir
húðar.
3. brot: „Hafí fyrirgjört fé og
friði, eptir slíkri mysk-
un sem kóngur vill á
gjöra".
3. stig. Samræði systkinabama í milli.
Refsing:
1. brot: 4,5 marka sekt og
„skilist að upp þaðan“.
2. brot: 9 marka sekt.
3. brot: „Fari bæði útlæg sama
árs, sem þau fyrst við
komast, til kóngsins
náða, án nokkra fé-
gjalda."
4. stig. Samræði aðila sem eru fjarskyld-
ari en systrungar.
Refsing:
1. brot: 3,5 marka sekt.
2. brot: 7 marka sekt eða 2
vandarhögg fyrir hvetja
mörk, sem ekki fæst
greidd.
3. brot: „Þá fari strax útlæg af
þeim fjórðungi í næstu
3 ár, utan sá vili meiri
myskun á gjöra er
kóngsvald hefír á hendi,
eptir atvikum."
5. stig. Þrímenningar brotlegir sín á
milli.
Refsing:
1. brot: 3 marka sekt „og skili
eptir lögliga áminn-
ing“.
2. brot: 6 marka sekt „og fari
annað hvort úr hérað-
inu“.
3. brot: 9 marka sekt „og fari
annað hvort úr hérað-
inu“.
4. brot: 13 marka sekt + miss-
ir húðar. (Vararefsing
var 2 vandarhögg fyrir
hveija mörk, sem ekki
fékkst greidd.)
6. stig. Aðilar sem skyldir eru í þriðja
og ljórða ættlegg verða brotleg-
ir sín á milli.
Refsing:
1. brot 12 aura sekt „og fyrir-
bjóðast saman að
giptast utan með kóngs
leyfí".
2. brot: 3 marka sekt, til vara
2 vandarhögg fyrir
hvetja ógreidda mörk.
3. brot: 6 marka sekt.
4. brot: Missir húðar.
B. Hórdómur (Framhjáhald — einfald-
ur hét hórdómur ef aðeins annar aðilinn
var í hjónabandi, annars tvöfaldur.)
1. brot: a) Einfaldur — 6 marka sekt.
Sama vararefsing og áður.
b) Tvöfaldur — 12 marka sekt.
Sama vararefsing.
2. brot. Einfaldur eða tvöfaldur. 24
marka sekt + missir húðar.
„En hvort sem ei hefir fé til
missi húðina, og hafa að auk
aðra líkamlega refsing, sem
12 skynsamir menn dæma.“
3. brot. Einfaldur eða tvöfaldur. Konum
skyldi drekkt og karlar höggn-
ir. Allar eignir viðkomandi falli
til löglegra erfíngja.
C. Frillulífi. (Samræði ógiftra aðila eða
lauslæti.)
1. brot. 18 álnir í sekt.
2. brot. 6 aura sekt.
3. brot. 12 aura sekt.
4. brot. 3 marka sekt „og fari af fjórð-
unginum".
5. brot. Missir húðar eða „eigist". „Skal
slíka menn harðlega á það
minna, að þau af láti slíkum
óheyrilegum lifnaði og lifí með-
ur engu móti í slíkum opin-
berum hneigslunum.“
Allar sektir ninnu til konungs.
Heimild: Lovsamling for Island 1.
bindi, bls. 84—89.
Heimildarskrá:
- Alþingisbækur íslands I—III, Reykjavík 1912—
1918.
- Althaus, Paul: The Ethics of Martin Luther,
Philadelphia 1972.
- Brown, Colin: Philosophy and the Christian
Faith, London 1973.
- Davíð Þór Björgvinsson: Þættir úr sögu refs-
inga. Þróun íslensks refsiréttar á upplýsingar-
öld, ritgerð til BA-prófs við heimspekideild
Háskóla íslands, febrúar 1982.
- Diplomaterium Islandicum (íslenskt fombréfa-
safn) XIII—XV, Reykjavík 1933—1939.
- Eirikur Þorláksson: Stóridómur, Mímir 1976
(24).
- Hurwitz, Stephan: Den Danske Krimminalret
I, Kaupmannahöfn 1971.
- Iuul, Stig: Lov og Ret i Danmark, Kaupmanna-
höfn 1966.
- Jakob Benediktsson. Inngangur að deiluriti
Guðmundar Andréssonar. (Discursus Oppositiv-
us). fslensk rit sfðari alda II, Reykjavík 1948.
- Kristinréttur Áma biskups Þorlákssonar.
- Lönning, Per: Politikken og Kristendommen hos
Martin Luther.
- Reformasjonen sett pá 450 árs avstand, Oslo
1968.
- Lovsamling for Island. I—XI, Kaupmannahöfn
1857-1863.
- Óláfur Lárusson: Lög og saga Reykjavík 1954.
- Páll E. Ólason: Menn og menntir siðskiptaaldar-
innar I-IV, Reykjavík 1919—1926.
- Saga íslendinga IV, Reykjavík.
- Tamm, Ditlev og Jörgensen Jens Ulf: Dansk
Retshistorie i Hovedpunkter. Fra landskabslover
I & II, Kaupmannahöfn 1975.
- Thygesen, Frantz: Tysk strafferets indtrængen
i Söndeijylland mellam 1550—1800, Kaup-
mannahöfn 1968.
HORFT Á HFTMINN - EFTIR GABRIEL LAUB
Við höfum engan tíma
Við höfum engan tíma. Það er nú sannleikurinn. Gaman þætti
mér að sjá framaní þann sem hefði tíma til að andmæla því.
Nú hafa verið fundnir upp þúsundir og aftur þúsundir af hlutum
sem eiga að spara okkur tíma. Tíminn hefur samt leitt það í ljós
að þeir voru flestir örgustu tímaþjófar. Það er nú tildæmis hjóna-
bandið. Einhver lét einhvemtíma þau orð falla að hjónabandið
væri eins og vatnsleiðsla, ef mann þyrstir er engin þörf á því
að leita uppi næstu svalalind, heldur nægir að skrúfa frá kranan-
um og drekka bara. O jæja. Það hlýtur að hafa verið karlmaður sem þetta sagði,
svona heimskulegur sjálfbirgingur er varla öðmm ætlandi — trúlegt að hann sé
þaraðauki piparsveinn, og þá tekur því varla að deila við hann.
En vatnsleiðslan útaf fyrir sig: hún sparar náttúrlega heilmikinn tíma. Það má
rétt alveg hugsa sér það ef maður yrði að hlaupa með ketilinn útí brunn hvenær
sem fylla þyrfti á hann. En hinsvegar förum við tvisvar í bað eða sturtu á hvetjum
degi úr því rennandi vatn er í húsinu. Það væri ómaksins vert að reikna saman
hversu mikill tími fer árlega í það. Áður fyrr böðuðu menn sig fyrir jól og páska,
og þótti vel duga.
Og hvað skyldi bíllinn spara okkur mikinn tíma? Fyrrum var það ógerningur að
skreppa í vinaheimsókn til Hannover frá Hamborg svo ekki sé nú minnst á lengri
vegalengdir. Nútildags renna menn þetta á tveim tímum í bíl og tæplega það.
Kjafta svo í tvo tíma — mest um bílana vitaskuld, og djöfuls bílstjórana sem mað-
ur hefur þurft að glíma við á leiðinni, nema hvað? — þá er ekki nema svona tveggja
klukkutíma keyrsla heim aftur.
Áður en bíllinn kom til sögunnar hefði maður eytt þessum sex klukkustundum
heimahjá sér, talað við nágranna eða vini sem byggju ögn nær en þetta, um allt
aðra hluti. Eða kannske jafnvel lesið eitthvað.
Eða þá sjálfur aðaltímaspamaðurinn — símatækið. Guð einn veit hvaða óratíma
það hefði tekið mig að keyra til Munchen og segja útgefandanum frá því að hand-
ritið mitt sé ekki tilbúið vegna þess að ég hef engan tíma aflögu fyrir skriftimar.
f símanum tók það bara fáeinar mínútur.
Fyrirgefíð, augnablik. Síminn er að hringja ...
Þetta var kunningjakona mín.
— Hefurðu tíma fáeinar mínútur? spurði hún.
Af tómri kurteisi vitaskuld.
— Nei, sagði ég henni. Eg er nú einmitt að skrifa um það að við höfum aldrei
neinn tíma.
— Þar hittirðu naglann á höfuðið, sagði hún. Gætirðu nú bara hugsað þér tíma-
pressuna á mér...
Og hún sagði mér frá vinnunni, náminu, manninum og bömunum þeirra tveim.
Samtalið dróst í tuttugu og sjö mínútur og hefði orðið lengra ef við væmm ekki
bæði svona tímanaum.
Tækniframfarirnar liðka fyrir svonefndum mannlegum samskiptum — tæknilega
séð. Sambönd manna við meðbræður sína dýpka þó ekki við þetta, þau bara auk-
ast. Menn eiga nútildags — tæknilega séð vitaskuld — fleiri vini og kunningja þó
efast megi um það hvort fólk njóti meiri vináttu en forðum.
Öll samböndin heimta sinn tíma, við megum aldrei tjúfa þau. Sambandsþörfin
er nokkurskonar neysluvenja og varla heldur um að ræða neinn óþarfa í þessu til-
viki. Samfélagið er stöðugt að gera okkur háð fleira og fleira fólki, ekki bara
efnalega heldur andlega líka.
Þessi sambönd minna svolítið á mötuneytisfæði: Það fer lítill tími í þetta, það
er ósköp hreinlegt, næringarríkt og jafnvel ekki nærri alltaf bragðvont. En sjaldan
þó verulega lystugt, og banhungraður þarf maður að vera til að hafa af því nokkra
ánægju.
Smásaman verður þetta svo eins og með peningana manns: því minna sem mað-
ur hefur af þessum þeim mun háðari verður maður því, endar ná aldrei saman og
það fæst minna og minna fyrir þetta, maður þarf líka að sætta sig við lélega fjölda-
framleiðslu.
Við höfum svo lítinn tíma að við bara sóum honum gegndarlaust. Við erum að
hringjast þetta á, fréttum að vinum okkar gangi vel eða svona bærilega, segjum þá
að skilnaði:
— Jæja, við þyrftum nú að hittast og tala ærlega saman. Svo hittumst við hálfu
ári seinna og vitum naumast hvaða umræðuefnum helst væri uppá fítjandi. Svo
einkennilegt sem það nú er þá virðast menn hafa þeim mun minna að segja sem
lengra hefur liðið á milli samfundanna. Oftast talar fólk þá barasta um hreint ekki
neitt og sóar þannig tímanum sem í þetta fer.
En skyldum við annars þurfa nokkum tíma? Hvemig fömm við með þann tíma
sem við örsjaldan höfum? Við reynum strax að drepa hann.
Maður kveikir á sjónvarpsefni sem horft er á sjónvarpsefni sem horft er á með
litlum áhuga, ellegar maður fálmar í símann til að reyna að ná í einhvem sem
hefði smástund aflögu, sama hvem, jafnvel þó manni sé kannski meinilla við persón-
una.
Nú, hvað hafa menn svo sem annað að gera við þær stundir sem til falla? Þær
nægja aldrei fyrir stóm áætlanirnar sem við emm símalandi um hvenær sem talið
berst að tímaskortinum (enda gemm við þær áætlanir bara í trausti þess að tíma-
skorturinn muni hindra okkur í því að framkvæma neitt af þeim); hinsvegar em
þessar stundir fulllangar til að vetja þeim bara með sjálfum sér.
Mönnum leiðist í félagsskap sjálfra sín. Maður þekkir sjálfan sig nú svo ósköp
lítið því menn hafa ekki tíma fyrir sjálfa sig í þessum asa. Við höfum engan tíma,
og við emm skíthrædd um að fá nú kannski einhvem tíma.
Þess vegna er það langversta tímasóunin þegar við emm að barma okkur vegna
6