Lesbók Morgunblaðsins - 06.09.1986, Blaðsíða 14

inga má skjóta því inn að orðabækur gefa
ýmsa kosti á þýðingu enska orðsins „prom-
ise“ yfir á Tonga-mál; en þegar grannt var
skoðað reyndust þeir allir annmörkum háð-
ir. „Fakapapau" er að vísu notað þegar einn
fullvissar annan um að ákveðið verk verði
leyst af hendi en það felur ekki í sér neina
skuldbindingu af hans hálfu. Önnur orð
eru aðeins tæk í ákveðnu samhengi, t.d.
fyrir rétti. Fangaráðið var að reyna nýyrðið
„palömesi", sem myndað er af „promise"
með augljósri hljóðlíkingu, en það var ein-
ungis viðhaft í þýðingu á útlendum slögurum
og alls ekki tilkvæmt í hversdagslegri orð-
ræðu! Þessa vöntun hugtaksins loforð má
þó alls ekki túlka svo að áreiðanleiki sé
ekki höfuðdyggð á Tonga-eyju eins og í
öðrum samfélögum. Eyjarskeggjar eru að
sögn manna nærgætnastir og háttvísastir
en þeir marka áreiðanleika manns af raun-
gæðum hans og ráðabreytni, ekki marklausu
geipi um þá framtíð sem jafnan er undir
hælinn lögð.8
Af framansögðu má ráða að latneska
máltækið „rem tene, verba sequentur", þ.e.
„fínndu efnið, þá fylgja orðin", sé hreinasta
öfugmæli. Nær lagi væri „finndu orðin, þá
fylgir efnið". Sama gildir um vísuna al-
kunnu:
Hugsað get eg um himin og jörð,
en hvorugt smíðað,
af því mig vantar efnið í það.
Hún er tilhæfulaus, eigi höfundur við, eins
og ég hygg, að „efnið“ sem hann vanhagar
um, séu réttu orðin til að lýsa þeim himni
og þeirri jörð sem stendur honum fyrir hug-
skotssjónum — nema það séu aðeins
draummyndir án merkingarbærs inntaks.
Thor Hedberg er einnig á villigötum er hann
arfátt þegar á hólminn er komið. Seinni
kosturinn þykir mér skömminni skárri (sbr.
hið sígilda dæmi af Jóhanni Siguijónssyni)
þó að sá þriðji sé nærtækastur c) að leir-
skáldin (eða pasturslitlir fræðimenn) geti
ekki tjáð reynslu sína fyrir öðrum af þeirri
einföldu ástæðu að engum skilningi sé fyrir
að fara.
Nú er ekki svo að skilja að ég neiti því
að reynsia geti verið svo einstæð í sinni
röð, nýstárleg og samgróin ákveðinni per-
sónu að hún verði ekki tjáð með orðum.
Innsæi og uppljómun eru vissulega til; og
ef til vill var það einmitt slík reynsla sem
Nordal hafði í huga. En hún er ekki merk-
ingarbær, ekki rökleg heldur sálrænt
fyrirbæri, utanveltu við alla orðræðu.
Kannski má tjá hana í mynd eða tónum en
hún verður ekki beisluð í máli, ekki einu
sinni af stórskáldi. Og eins og Wittgenstein
mun hafa komist að orði einhvem tíma:
„Wovon man nicht sprechen kann, dariiber
soll man schweigen."
Það eru þessi óbrotnu sannindi, um að
öll merkingarbær mannleg hugsun sé hugs-
un í orðum, sem Steinari Siguijónssyni
rithöfundi láðist að taka tillit til í greina-
flokki sínum um „skynsemisharðlífi" sem
birtist í Lesbók Morgunblaðsins fyrir
nokkrum áram. Þessi greinaflokkur, er fyall-
ar um gildi þeirra sanninda sem fljóta fram
af gnægð hjartans en gangast ekki undir
ok harðvítugrar rökfestu „þurrhyggju-
manna", er raunar einhver skilmerkilegasta
greinargerð fyrir ákveðinni tegund rökleys-
ishyggju sem ég hef lesið á íslensku og því
skemmtilegri að ég var ósammála nánast
öllu sem í honum stóð.
Nú er mál að orðabálki linni. Ég ætla
að láta lesandanum eftir að draga sínar
ályktanir af þeirri kenningu um eðli mann-
„Slíkt hjal um að menn geti ekki komið
orðum að hugsun sinni, orðin séu aðeins
„lík“ hennar, er oftar en ekki skálkaskjól.
Ovandað málfar, ruglborin framsetning,
rislágt orðaval; allt eru þetta vísbendingar,
— ekki um persónulega eða tímabundna
tjáningarörðugleika heldur eymd hugsunar-
innar sem að baki býr.“
yrkir þannig, í þýðingu Magnúsar Ásgeirs-
sonar:
Svo hugsun þeirri lauk! Mitt ljós varð skar,
er lampinn skyldi fyrir öðrum brenna.
Minn runnur féll um leið og lauf hann bar. -
Sem lík af hugsun fellur orð úr penna.
Slíkt hjal um að menn geti ekki komið orð-
um að hugsun sinni, orðin séu aðeins „lík“
hennar, er oftar en ekki skálkaskjól. Óvand-
að málfar, raglborin framsetning, rislágt
orðaval; allt era þetta vísbendingar, — ekki
um persónulega eða tímabundna tjáningar-
örðugleika heldur eymd hugsunarinnar sem
að baki býr. Það sem maðurinn getur ekki
orðað á skiljanlegu máli fyrir öðram, það
skilur maður ekki sjálfur.
Undarlegt verður um jafnskynugan mann
eins og Sigurð Nordal er honum virðist
missýnast svo kynlega um þetta efni á köfl-
um, — en hann hefur ritað íslendinga mest
um hið iævíslega samband andagiftar og
afreks, hugsunar og tjáningar, sbr. hina
frægu ritgerð hans „Viljinn og verkið".
Nordal skýrir þar, að því er best verður
séð, mun leirskálda og stórskálda með því
að þótt báðir verði aðnjótandi sömu reynslu,
sömu fegurðar, sama skilnings þá finni hin-
ir fyrmefndu „reynslu sinni aldrei hæfilegan
búning", haf skilji huga og vör, kannski í
og með fyrir þá sök að þeir vilji heldur „eiga
þessa dýrmætustu eign sína óspjallaða af
viðleitni til þess að klæða hana í orð .. .“9
Nordal hvarflar þó á milli þessa sjónar-
miðs og hins, er kemur betur heim við
lifsskoðun hans almennt, að skil vilja og
verks velti ekki á ólíkum búnaði hugsunar-
innar heldur ólíkri rögg eða elju við að koma
henni á blað og á framfæri við aðra. Hann
hefur þannig í sínu orði hvort að „ieirskáld-
in“ a) skilji en geti ekki tjáð og b) að þau
skilji og tjái fyrir sjálfum sér en verði einurð-
legrar hugsunar sem hér hefur verið reifuð.
Engum dylst að í henni felst þungvægur
rökstuðningur fyrir gildi móðurmáls- og
rökfræðikennslu, standi heima að æfing í
beitingu máls sé ekki aðeins gagnlegt hjálp-
artæki hugsunarinnar heldur geti haft
ómæld áhrif á viðgang hennar sem slíkrar:
ekki aðeins létt fyrir hugsuninni heldur
beinlínis lokið henni upp. Málfræðingar
ættu að kætast, sé þeim ekki of annt um
Chomsky karlinn. Aðrar kennslufræði-
legar afleiðingar liggja kannski ekki eins
í augum uppi. Þær eru þó ekki síður til-
þrifamiklar eins og fram kemur í næsta
bálki.
Niðurlag í Lesbók 20. sept.
TILVÍSANIR:
Ritgerð þessi er af mörgum práðum spunnin. Meðal
þeirra eru erindi sem ég flutti á haustþingi kennara
á Norðurlandi 1985 og lokaverkefni í UF-námi við
KHÍ (1986); aðrir cldri (úr HÍ). Margir hafa gefið
mér góð ráð um einstaka þætti en þar eð enginn
hefur séð þessa lokagerð læt ég þeirra ógetið.
1) Sbr. Ritgerðir 1924—1959 II. Reykjavík 1960,
bls. 142.
2) Ofvitinn I. Rcykjavík 1940, bls. 57.
3) Sjá Morgunblaðið, 12., 17. og 19. apríl og 3.
maí 1980.
4) Sbr. huglciðingu mína um áþekkt efni í inngangi
að fyriríestri á vegum Félags áhugamanna um
heimspeki í HÍ 1984: „Kr siðferðileg hluthyggja
réttlætanleg?".
5) Áfangar II. Reykjavík 1944, bls. 19.
6) Um sögu þessara tveggja kcnninga má t.d. lesa í
grein I.M. Copi, „Essence and Aeeident" í
Sehwartz, S.P. (ritstj.): Naming, Necessity and
Natural Kinds. Ithaea/London 1977, bls. 170—
192.
7) Sbr. „Private Language Problem“ í Edwards, P.
(ritstj.): The Encyclopaedia of Philosophy. New
York/London 1972.
8) Sbr. Kom, F. og Kom, S.R.D.: „Where People
Don’t Promise.“ Ethics, 3. tbl., 93. árg., apríl
1983, bls. 445-450.
9) Sbr. „Viljinn ogverkið“ í Áfangar I, bls. 240—254.
HUGRÚN
Reykjavík
200 ára
Höfuðborg íslands 200 ára
Hún ersómi vors lands
og þarfsamhygð hvers manns
hennarsona ogdætra um áranna raðir.
Nú skalheita henni tryggð
hennar blómlegu byggð
og að blessi hana Drottinn
hinn máttugi kærleikans faðir.
Þeirsem vilja henni vel
með sitt vináttu þel
taki höndunum saman til verndarfrá voða.
Veitum Ijósberum lið.
Kærleik látum ogfrið
lægja öldursem rísa
ogókomna áfallaboða.
Ung er bæjamafn bar
reifabarn þá hún var.
Hún var bráðþroska og viljug aðnema sér lendur.
Og hún braut afsér bönd
byggðust hæðir ogströnd.
Það var vorboði ílofti
og viljugar samtaka hendur.
Hún er björt þessi borg
meðsín blómskrýddu torg
ogþá orku ogþrótt, sem íæðunum streymir.
Verðug virðingar er
traust og vernd henni ber.
Framtíð afrek oghugsjónir
fortíðar sagnanna geymir.
Hún er sælleg að sjá
og hún yndisleik á
eins og útsprungin blómjurt á fjaHkonu barmi.
Fögur umgjörðin er
hennar eyjar og sker
líkjast perlum til vegsauka
á dúnmjúkum drottningar armi.
Hugrún (Filipía Kristjánsdóttir) er skáldkona og býr í Reykjavík.
ELÍSABET ÞORGEIRSDÓTTIR
Hallgrímur
Niður við sjóinn stendur húsið
lítið og lágreist meðú tsýn yfir fjörðinn
hjallurinn við hliðina
kálgarðurinn bakatil
kartöflur, rabarbari, harðfískur og rauðmagi
báturinn í vörinni
dreginn upp ífjöru með ævafornu spili.
Ríki íríkinu
með steyptu plani fyrir framan
vörngegn briminu
vinnustaður þegar verkað er
hvíldarstaður ísólinni.
Snyrtilega málaður útgerðarkvótinn
gráslepputunnur í stöflum
hrogn íkavíar auðmanna.
Ieldhúsinu lágvaxinn maður
aldurhniginn, veðraður og hlýr
vaxinn saman við húsið
marrið ígólfinu, mávana fljúgandi
ogstofuna fulla afmyndlist.
Aría ríshann úrrekkju
„ vaknar til að vinna “
með þykku, hijúfu höndunum sínum
um leið og morgunninn gægist yfir fjallið.
Starf hans óður til vinnunnar oglífsins
sem ákvað honum stað
oggafhonum þetta athvarf niður við sjóinn.
Höfundurinn er af ungu skáldakynslóðinni. Hér er ort um Hallgrím Ottósson, trillukarl á
Bildudal.
Höfundurinn er doildarstjóri í heimspeki og
fclcigsvísindum viö M.A.