Lesbók Morgunblaðsins - 15.11.1986, Blaðsíða 11

unum hinar efnahagslegu og félagslegu
orsakir örbirgðar þeirra, eða með öðrum
orðum að viðhalda valdastöðu kapítalist-
anna.
Ástæðan fyrir því að ég hef hér gerst
nokkuð langorður um þessar mismunandi
skilgreiningaraðferðir innan trúarlífsfélags-
fræðinnar er, að sú skilgreining sem valin
er hefur áhrif á það hvernig við lítum á
samhengi trúarlegra og þjóðfélagslegra
breytinga. Það veltur á skilgreiningunni
hvernig við skiljum sambandið milli trúar
og þjóðfélags; trúarstofnana og annarra
stofnana samfélagsins, og einnig hvað meint
er með hugtaki eins og afhelgun eða sekul-
ariseringu. Sé gengið út frá hlutverksskil-
greiningu er hæpið hvort hægt sé að tala
um afhelgun yfirleitt. Trúin tekur á sig
nýjar myndir og nýjar viðmiðanir, og þótt
inntak hennar breytist, þá gegnir hún áfram
ákveðnu hlutverki fyrir einstaklinginn, hóp-
inn og þjóðfélagið.
KÖNNUNÁLÍFS-
SKOÐUNUM ÍSLENDINGA
I því sem hér fer á eftir mun leitast við
að bregða Ijósi yfir trú íslendinga með því
að styðjast að nokkru leyti við hlutverksskil-
greiningu en þó á þann hátt að hin opinberu
trúarbrögð, þ.e.a.s. kirkjan og kristindómur-
inn, komi einnig inn í myndina.
Fyrir rúmu ári gerði Hagvangur könnun
á lífsskoðunum og gildismati íslendinga sem
vakið hefur verðskuldaða athygli. Þessi
könnun var liður í alþjóðlegri skoðanakönn-
un undir stjóm Gallup-stofnunarinnar og
svipaður spumingalisti var lagður fyrir
sambærilegan hóp fólks, úrtak 25 þjóða.
Fáeinar spumingar um trúmál vom í listan-
um og þótt niðurstöðumar geti alls ekki
gefið neina heildarmynd af trúarlífi og trúar-
hegðan íslendinga gefa þær til kynna að
við séum mjög trúuð þjóð, sérstaklega miðað
við nágranna okkar í Skandinavíu. 78% ís-
lendinga trúa t.d. á guð í einhverri mynd á
meðan aðeins rúmlega helmingur Dana og
Svía gerir það. Trúin veitir íslendingum
mikla huggun og styrk ef dæma má af
þessari könnun og samanburðinum við aðrar
þjóðir. Hins vegar hefur þessi mikla trú
ekki einhlíta samsvömn við lífsskoðanir ís-
lendinga að öðm leyti og hefur það valdið
ýmsum furðu og öðmm áhyggjum, að fólk
er almennt á því að rangt og rétt sé háð
aðstæðum. Aðeins 23% Islendinga segja að
til sé ein sönn trú. Miðað við hinar Norður-
landaþjóðimar em Islendingar mjög stoltir
yfir þjóðemi sínu og traust þeirra á kirkj-
unni er mjög mikið. Hins vegar era þeir
jafnlatir við að sækja kirkjur sínar á sunnu-
og frelsi, sem er sameiginleg trúaijátning
bandarísku þjóðarinnar.
Hugtakið civil religion ætti í raun og
vem að þýða sem þjóðtrú á íslensku, en
orðið þjóðtrú hefur svo lengi verið notað
yfir það sem ég áður nefndi alþýðutrú að
ekki mun stætt á því að breyta hér um.
E.t.v. mætti notast við heitið þjóðríkistrú
eða þjóðtrúarbrögð yfir þetta fyrirbrigði.
Ýmislegt í trúarlífi og andlegu lífi íslensku
þjóðarinnar held ég að mætti skilja betur
og útskýra með hjálp þessa hugtaks. Ég
held einnig að það geti skýrt hinar óvæntu
og að sumu leyti ósamkvæmu tölulegu
niðurstöður varðandi trú íslendinga sem
skoðanakannanir sýna.
ÞJÓÐRÍKISTRÚ
íslenska þjóðríkistrúin er ekki einskorðuð
við ákveðnar stofnanir f þjóðfélaginu en
gegnsýrir allt þjóðfélagið meira og minna
og birtist á ákveðnum mikilvægum stundum
í lífi þjóðarinnar, á vissum dögum, stöðum
og helgisiðum. Tengsl hennar við íslensku
þjóðkirkjuna em flókin og að hluta til verður
að leita til sagnfræðinnar, sérstaklega
stjómmálasögunnar, til að útskýra stöðu og
hlutverk þjóðkirlgunnar í dag í þessu sam-
hengi. En þessi trúarlegu tengsl taka líka
á sig nýjar og ferskar myndir. Aðventan,
upphaf kirkjuársins og undirbúningur undir
komu Ijóssins í heiminn, er að fá á sig yfir-
bragð þjóðríkistrúarinnar í svartasta
skammdeginu hér á norðurhjara hins byggi-
lega heims. Þá hatda ráðamenn þjóðfélags-
ins ræður í fullsetnum kirkjum um það sem
sameinar og gerir okkur að Islendingum.
Þessi litla þjóð þjappar sér saman í ys og
þys jólanna til að sannfæra sig um að ljósið
lýsi fram á veginn þrátt fyrir myrkur og
kulda. Þjóðríkistrúin kemur skýrt fram við
áramót og ekki síður á 17. júní og við
athafnir eins og setningu Alþingis. En þessi
þjóðemistrú er alls ekki einskorðuð við Þjóð-
kirkjuna og sennilega aðeins að takmörkuðu
leyti háð henni sem stofnun. í dag má finna
þessa trú í sumum af hinum stærri fríkirkju-
söfnuðum sem stundum em nefndir einu
nafni utanþjóðkirkjusöfnuðir. Raunar má
segja að þjóðríkistrúin hafi mglað alla
guðfræðilega flokkun varðandi kirkjudeildir
sem starfa á Islandi, og að sumu leyti gert
hana óþarfa. Fyrir flesta er það aðalatriði
að tilheyra þjóðríkistrúnni en aukaatriði
hvaða trúfélagi. Þess vegna vefst það fyrir
mönnum að gera grein fyrir ákveðnum trú-
arsetningum og játningum þótt þeir séu
mjög trúaðir.
Þjóðríkistrúin er mjög almenn og nær til
allra þjóðfélagshópa og stétta. Hún gegnsýr-
ir einnig flestar stofnanir þjóðfélagsins. En
Krístin kirkja ogislenzk
menning eiga Hallgrím
Pétursson og
passíusálma hans í
sameiníngu. Turn
Hallgrímskirkju er tákn
um hve hátt skáldgáfa
hans rís í íslenzkum
bókmenntum ogþann
andlega styrk sem
sálmar hans hafa gefið
fátækri þjóð gegnum
aldimar.
dögum og hinar Norðurlandaþjóðimar.
Ýmsum kom mjög á óvart að trú Islendinga
skyldi ekki falla nákvæmlega að kenninga-
kerfi kristinnar kirkju. Sé þröngur trúfræði-
legur mælikvarði lagður á svörin kemur í
ljós að mikill minnihluti þessarar trúuðu
þjóðar verður skilgreindur sem ákveðið
kristinn, e.t.v. ekki nema um 7%. Flest
svörin varðandi trúmál virðast ósamstæð
og mótsagnakennd.
Til þess að útskýra hið mikla trúarlíf þjóð-
arinnar virðist því auðsætt að grípa þurfi
til víðari skilgreiningar. Það er eðlilegt að
spyija hvort hin mikla trú íslendinga eigi
sér ekki rætur, a.m.k. að hluta til, utan
hinna hefðbundnu trúarbragða, þ.e.a.s.
kirkjunnar og hveijar séu þjóðfélagslegar
forsendur hennar. Einnig má setja fram þá
tilgátu eða spumingu hvort þjóðemisstoltið
og traustið á kirkjunni séu hluti af sömu
almennu trúarþörfinni sem einkennir hið
íslenska þjóðfélag, trúarþörf sem ekki hefur
minnkað þrátt fyrir það að hægt er að tala
um mikla afkristnun á íslandi á þessari öld.
ElN LÖG - ElNN SlÐUR
Valdhafar allra tíma hafa löngum gert
sér ljóst sambandið milli trúmála og stjóm-
mála. Ein lög, einn siður, er góð regla, það
vita þeir sem gegna ábyrgðarmiklum stöð-
um fyrir þjóðarheildina. Þeir sem hafa vel-
ferð þjóðanna fyrir augum hafa einnig bent
á þetta. Rousseau kom fyrstur fram með
hugtakið civil religion í bók sinni um þjóð-
félagssáttmálann.
Hann benti á naðusyn þess að ríkið stydd-
ist við ákveðna trú, sem gerði þegnana að
góðum borguram með hag heildarinnar að
leiðarljósi; trúna á guð og dyggðimar.
Franska byltingin gerði tilraun til að koma
á slíku opinbem trúkerfi utan og ofan við
kaþólsku kirkjuna en það mistókst. Þessi
hugmynd hefur þó legið í láginni, sérstak-
lega meðal franskra menntamanna, og það
var því ekki tilviljun að einn af höfundum
félagsfræðinnar um síðustu aldamot, Frakk-
inn Emile Durkheim, setti fram svipaðar
kenningar um trú og þjóðfélag. Mikilvægur
munur er þó á kenningum þessara höfunda.
Rousseau hélt því fram að trúin væri
hagkvæmt tæki til að tryggja einingu og
velferð þjóðfélagsins en hjá Durkheim varð
trúin að forsendu þjóðfélagsins. Sameinandi
trú gegnsýrir að hans mati heilbrigð þjóð-
félög, eins og hann orðar það, jafnt nútima
þjóðfélög sem fmmstæð. Þessi trú getur
tekið á sig ýmsar myndir og þarf ails ekki
að birtast í kerfisbundnu kenningakerfi
helgisiða og stofnana. Svipaðar hugmyndir
koma fram í ritum bandaríska trúarbragða-
fræðingsins Robert Bellah sem hélt því fram
að í Bandaríkjum Norður-Ameríku hefði
myndast sérstök trú sem hann einnig kallaði
civil religion. Hún birtist á ákveðnum hátíð-
arstundum í lífi þjóðarinnar, t.d. á þjóð-
hátíðardaginn og við innsetningu forseta í
embættið. í Bandaríkjunum er engin þjóð-
kirkja eins og kunnugt er, en þar em stjóm-
mál og trúmál samtvinnuð á sérkennilegan
hátt og fáir stjómmálamenn munu eins og
þeir bandarísku slá jafn mikið á trúarlega
strengi. Þessir strengir tengja saman ólíka
hópa og kirkjudeildir; kaþólilcka, mótmæl-
endur og gyðinga og gera þá að einni þjóð.
Trúin á guð er nátengd trúnni á lýðræði
LESBÓK MORGUNBLAÐSINS 15. NÓVEMBER 1986