Lesbók Morgunblaðsins - 17.01.1987, Blaðsíða 4

A fyrstu slóð
mannkynsins
Flestir vísindamenn,
sem Qallað hafa um Lae-
toli-sporin, flokka þau
ásamt tönnunum og
beinvölunum undir
australopithecus, en það
var mannapi með
mannslíkama og apalag-
að höfuð. Mary Leakey
túlkar þennan fornleifa-
fund sinn aftur á móti á
allt annan veg.
EFTIR RAINER
KLINGHOLZ
að var einn af þessum erfiðu dögum, afar heitt
í veðri og tekið að líða að lokum þess tíma,
sem fornleifauppgröfturinn í Laetoli, nálægt
Serengeti-þjóðgörðunum í Tansaníu, átti að
standa yfir það árið — 1976. Nokkrir af ungu
mönnunum, sem störfuðu þama við upp-
gröftinn, voru einmitt að snúa aftur til
búðanna, þar sem leiðangurinn hafði aðset-
ur sitt, eftir að hafa skroppið í dagsferð
um nágrennið. Síðasta spölinn til búðanna
voru þeir að stytta sér stundir með dálítið
óvenjulegu og raunar sérviskulegu uppá-
tæki: Þeir hömuðust við að kasta vænum
kögglum af fílataði í hvem annan. Ofsafjör
og kæti!
Vistfræðingurinn David Western var ein-
mitt að gera enn eina taðhríðina að félaga
sínum, Andrew Hill, starfsmanni kenýska
þjóðminjasafnsins. Þegar Hill ætlaði í of-
boði að víkja sér undan tað-skothríðinni,
hrasaði hann allt í einu og hlunkaðist held-
ur harkalega til jarðar. Hann datt ofan á
eitt af þessum gjóskulögum, sem á umliðn-
um árþúsundum em orðin að gijóthörðum
helluflákum. Þama sem Hill sat á hækjum
sínum á gijóthellunni, kom hann skyndilega
auga á eitthvað í steininum, sem leit út eins
og nýleg för eftir regndropa. Undrandi tók
hann að litast nánar um og rakst þá á nokk-
ur spor eftir dýr í glerhörðum grjóthellunum.
3,7 MlLUÓNA ÁRA
GÖMUL Slóð
Daginn eftir tók leiðangursstjóri þessara
fomleifarannsókna, Mary Leakey, að fjar-
lægja með varúð jarðvegsskánina af allstór-
um bletti gosöskuhellunnar á þeim stað, þar
sem Andrew Hill hafði dottið ofan á fyrstu
dýrasporin. Það komu ennþá fleiri sporaslóð-
ir í ljós: Spor eftir rándýr og nashyrninga,
eftir gíraffa, fugla og héra, spor eftir
hlemmistóra fílafætur og það mátti jafnvel
greina slóð eftir hiria léttstígu þúsundfætlu
í steinstorkunni. Allt þetta svæði var bók-
staflega þakið spomm, svo skýmm, að það
var rétt eins og þau væm frá því í gær.
En þessi spor, sem við venjulegar kringum-
stæður myndu hafa máðst út á skömmum
tíma af völdum vinda eða regns, vom eldri
en einnar nætur gömul.
Um það bil 3.700.000 ár em liðin frá
þeim degi, þegar regndropamir skildu eftir
sig þessi för í steinhellunni, þegar þúsund-
fætlur og gíraffar tifuðu þarna saman í
/ rúmlega. 2 miíljónir ára hafa ýmis steinverkfæri borið vitni um fyrsta upphaf
menningar. Með tilhöggnum steini brutu frummennimir leggi úr antilópum til
mergjar. Þau bein, sem rándýr hafa nagað og bitið í sundur, líta allt öðruvísi út.
Steingerva beinið á myndinni ber örfín en óvéfengjanleg merki þess, að kjötið hef-
ur verið skafið af leggnum með allbeittu verkfæri úr steini.
mestu eindrægni yfir Laetoli-sléttuna í
Tansaníu.
Svo virðist sem að við upphaf regntímans
hafi eldfjallið Sadiman í þá daga tekið að
spúa ösku yfir sléttuna hvað eftir annað.
Það hlýtur svo að hafa rignt skamma hríð
á þessi öskulög og hefur vætan þó verið
nægilega mikil til þess að askan varð renn-
andi blaut. Án þess að gefa nokkum gaum
að eldsumbrotunum í fjallinu, tóku dýr
merkurinnar að hlaupa úr öllum áttum yfir
nýfallið öskulagið og skildu eftir sig för út
um allt. Sólarhitinn bakaði vota öskuna með
sporaslóðinni og umbreytti henni í þétta og
fasta skán, áður en Sadiman sendi fá sér
annað öskuregn, sem huldi gjörsamlega slóð
dýranna í fyrra öskulagi. Þetta endurtók
sig allt saman nokkmm sinnum, því að fom-
leifafræðingamir fundu þama mörg ösku-
lög, sem lágu hvert yfir öðm og vom för
eftir dýrafætur í þeim öllum. Á liðnum ár-
þúsundum mynduðust setlög ofan á efsta
öskulaginu, og varðjarðvegurinn sums stað-
ar tuttugu og tveggja metra djúpur yfír
öskulögunum frá umræddu Sadiman-gosi.
Eftir 3,7 milljónir ára gerði uppblásturinn
það að verkum, að svolítill blettur af þessu
goslagi úr Sadiman kom í ljós. Og tilviljun
hagaði því þannig árið 1976, að Andrew
Hill hrasaði og datt einmitt á þessum bletti,
þegar hann ætlaði að víkja sér undan fílat-
aðskögglunum.
Mannaferðir í árdaga
Nokkmm metmm frá þeim stað, þar sem
fyrstu fótsporin höfðu fundizt uppgötvaði
jarðfræðingurinn Paul Abell nokkm síðar
óvenjulegt spor. Á þessu spori var auðvelt
að greina farið eftir hæl, tær og hvelfda il.
Sporið gat ekki verið eftir apa, því að út-
stæða stóratáin, sem er einkennandi fyrir
far eftir apafót, var hvergi sjáanleg á þessu
fótspori. Það var einna líkast því, að þama
hafi maður gengið fyrir 3,7 milljónum ára.
Og þessi maður hafði ekki verið einn á ferð:
Önnur sporaslóð liggur samhliða hinni fyrri
í um það bil 25 sm fjarlægð, og þriðja
mannveran — augsýnilega bam — hafði
gengið í fótsporin á fyrstu slóðinni og skilið
þar eftir sig för eftir lítinn fót. Förin liggja
í þráðbeinni línu á 50 metra kafla frá suðri
til norðurs, en þá hverfa þau í uppblásturs-
geil.
„En á einum stað,“ segir Mary Leakey,
„hefur ein af þessum þremur mannvemm
hikað og staldrað við stutta stund; hefur
snúið sér til vinstri — ef til vill til þess að
gá, hvort nokkur hætta væri á ferðum í
nánd — áður en hún hélt áfram för sinni
norður á bóginn. Það þarf engan sérfræðing
í að rekja spor til þess að sjá þetta hik sem
komið hefur á eina mannveruna á þessum
stað. Fyrir 3,7 milljónum ára gekk einn af
forfeðmm nútímamanna þama um og sýndi
ummerki þessarar einkar mannlegu hegðun-
ar: Að staldra við og hika eitt andartak,
áður en lengra væri haldið.“
Umrædd sporaslóð í Laetoli hefur komið
af stað miklum vangaveltum meðal fræði-
manna víða um heim. Sporin eftir hina tvo
fullorðnu virðast vera eftir karl og konu.
Fætur þeirra hafa verið tiltölulega smávaxn-
ir, 18,5 og 21,5 sm á lengd. Þessi fótstærð
samsvarar skóstærð nr. 29 og 34 nú á dög-
um. Líffærafræðingar miða yfirleitt við að
fótlengdir. sé nánast 15 prósent af fullri
líkamshæð viðkomandi: Laetoli-konan hefði
samkvæmt því verið 120 sm á hæð, en
Laetoli-karlmaðurinn um það bil 140 sm.
SÉRFRÆÐINGAR EKKI
Á ElNU MÁLI
En hverjar voru svo þessar tvífættu ver-
ur, sem þarna höfðu verið á ferð? Notuðu
þær lausar hendumar þá þegar til þess að
Fyrir 3,8 -2,8 mityón árum.
Hauskúpan er endurgerð
eftirýmsum brotum, sem
fundust í Hadar í Eþiópíu
1975. Stærðheila um 450
rúmcm.
Fyrir 2,9-2,2 mity'ónum ára.
Fundarstaður: Sterkfontein
í Suður Afríku, 1947. Stærð
heila um 450 rúmcm.
Australopithecus
afarensis
Australopithecus
africanus
halda á hlutum og beita verkfærum? Bjuggu
Laetolamir þá þegar saman í félagslega
skipulögðum hópum og voru raunverulega
mannlegar verur eða var þama aðeins um
apategund að ræða, sem gekk upprétt?
Þótt sporin séu í sjálfu sér feiknalega
athyglisverð gefa þau samt engin við-
hlítandi svör við þessum spurningum. Þær
örfáu tennur og fáeinar beinvölur, sem
Mary Leakey fann þama skammt frá, koma
naumast að nokkru gagni í þessu sam-
bandi. Flestir vísindamenn, sem fjallað hafa
um Laetoli-sporin, flokka þau ásamt tönnun-
um og beinvölunum undir australopithecus,
en það var mannapi með mannslíkama og
apalagað höfuð. Mary Leakey túlkar þennan
fomleifafund sinn aftur á móti á allt annan
veg. Samkvæmt hennar skilningi er þarna
um að ræða fótspor eftir einn af fyrstu
fulltrúum tegundarinnar homo.
Það var Louis Leakey, eiginmaður Mary,
en hann lézt 1972, er fýrstur hafði komið
fram með þá kenningu, að tegundimar homo
og australopithecus hafi fyrir sex til sjö
milljónum ára tekið að þróast hvor fyrir sig
og óháð hvor annarri. Við framvindu þróun-
arinnar reyndist australopithecus aðeins
vera misheppnuð tilraun um mann, og dó
sú tegund síðar með öllu út. Homo átti á
hinn bóginn eftir að reynast velheppnuð til-
raun, er leiddi af sér tilurð nútímamannsins.
Bæði Mary Leakey og síðan einnig sonur
þeirra hjóna, Richard Leakey, hafa jafnan
túlkað allar þær fjölmörgu leifar og um-
merki ævaforns mannlífs í anda þeirrar
kenningar, sem Louis Leakey hafði á sínum
tíma sett fram. Túlkanir þeirra mæðginanna
hafa þó óneitanlega orðið til að vekja ákaf-
ar deilur í hópi vísindamanna.
Leitin Að
Steinaldarminjum
Louis Leakey fæddist í Kabete árið 1903,
en það er lítið Kikuyu-þorp skammt frá
höfuðborginni Nairobi.
Árið 1931 kom Louis Leakey í fyrsta sinn
á þann stað, sem átti eftir að skipta sköpum
fyrir lífsferil hans og ævistarf: Það var
Olduvai-gjáin, sem er fyrir suð-austan það
landsvæði, sem núna er orðið að Sarengeti-
þjóðgarðinum í Tansaníu. Árið 1913 hafði
fomleifafræðingurinn Hans Reck prófessor
i Berlín haldið í fyrsta rannsóknarleiðangur
sinn til Olduvai-gjárinnar og hafði reyndar
fundið afar merkilega steingervinga af for-
sogulegum dýrum, en leitaði hins vegar