Lesbók Morgunblaðsins - 17.01.1987, Blaðsíða 11

/þessu verkstæðishúsi í Bad Cannstadt urðu til fyrstu vélar Daimlers fyrir vél-
hjól, bíl og bát, fyrir rúmum 100 árum.
af leiðandi nokkuð þungt í vöfum. Þetta
varð til þess að með Benz fæddist hugmynd
um að vélvæða reiðhjólið og bæta að auki
einu hjóli við til þess að auka á stöðugleik-
ann.
Þessi hugmynd varð þó að bíða síns vitj-
unartíma í nokkur ár þar sem frekari
tilraunir með heppilega vél fyrir farartækið
strönduðu á einkaleyfisrétti Ottos. A meðan
einbeitti Benz sér að hönnun og smíði
tvígengisvéla fyrir iðnfyrirtæki eftir að hon-
um tókst loks að fá fyrstu vél sína til að
hrökkva í gang á gamlárskvöldi 1879.
Arið 1884 snéri Benz sér alfarið að endur-
bótum á fjórgengisvél Ottos með það í huga
að koma henni fyrir í þríhjóla ökutæki, þar
sem hann sá fram á að dagar einkaleyfis
Ottos væru brátt taldir. Árið 1885 smíðaði
hann 0,9 ha 984 rúmsentimetra fjórgengis-
vél, sem með rafkveikju náði 400 snúninga
hraða á mínútu. Það var hámarkssnúnings-
hraði fyrir lágspennurafkveikjur þeirra
daga. Benz taldi þessa vél henta nægilega
vel fyrir bílinn sem hann hafði í huga að
smíða.
í og með var það svo fyrir tilviljun að
einkaleyfi Nikolausar Ottos var síðan hnekkt
fyrr en varði, eða hinn 30. janúar 1886.
Það bar þannig til að við málarekstur út
af einkaleyfinu kom í ljós að Frakkinn Beau
de Rochas hafði þegar árið 1862 sett fast-
mótaðar hugmyndir á blað varðandi fjór-
gengis-vinnuhringinn, þótt engar tilraunir
hefðu þá verið gerðar með þess konar vél.
Eins hafði Otto misskilið þá eðlisfræðilegu
þætti sem lágu að baki brunaferli fjórgengis-
vélarinnar og lýst þeim þar af leiðandi rangt
í einkaleyfisumsókn sinni. Hann áleit nefni-
lega að hljóðlátari gang vélarinnar mætti
rekja til þess að bruni eldsneytis-/loftblönd-
unnar í strokknum væri lagskiptur. Þessi
tvö atriði réðu úrslitum um ógildingu einka-
leyfisins.
Þriggja Hjóla Vél-
KNÚIÐ ÖKUTÆKI
Benz hafði ekki sofíð á verðinum meðan
á þessum málaferlum stóð, og 29. janúar
1886 sendir hann inn einkaleyfisumsókn
fyrir þriggja hjóla vélknúnu ökutæki án
þess að geta nánar um gerð mótorsins.
Þetta voru teikningar af fyrsta Benzinum
og rúmum 5 mánuðum síðar, eða 5. júlí, fer
bíllinn jómfrúrferð sína. Við þessar dagsetn-
Gufuvél á hjólum. Höfundur þessa vélknúna farartækis var englendingurinn Boul-
ton, sem síðar stofnaði fyrstu gufuvélaverksmiðju heimsins ásamt James Watk
af fyrsta bílnum frá 29. janúar 1886.
ingar miðast upphaf bílaaldar.
Reyndar höfðu Frakkamir Delmare-
Debouteville og Maladin smíðað og gert
tilraunir með fjórhjóla vélknúið ökutæki
árið 1884 og því eigna Frakkar sér gjaman
fyrsta bílinn. En þar sem hemla vantaði á
þetta farartæki endaði það feril sinn á stein-
vegg og þar með var bundinn endir á allar
frekari tilraunir. Ennfremur smíðuðu Daiml-
er og Maybach sinn fyrsta vélknúna vagn
árið 1886 og verður ekki annað sagt en að
vélin sem knúði vagninn hafi verið Benz-
vélunum um flest fremri, hafði t.d. lokað
sveifarhús, snérist tvöfalt hraðar og stóð
þar að auki upprétt. Fram að því höfðu all-
ar vélar liggjandi stimpil eins og gufuvélin.
En það sem þeim félögum gekk til var, eins
og áður sagði, fyrst og fremst að framleiða
vél sem mætti nota við sem flestar aðstæð-
ur og bíll var aðeins ein útgáfan af því.
Benz vann hins vegar markvisst að þróun
ökutækis sem var með innbyggðri vél og
því var í einkaleyfísumsókn hans gert ráð
fyrir vélinni sem föstum hluta af ökutæk-
inu. Þess vegpia er Benz eignaður heiðurinn
af uppfínningu bílsins. Og fyrir þá sem
áhuga hafa á samanburðarmálfræði er orð-
ið bíll komið til af orðinu automobil — eða
sjálfrennireið eins og hann var upphaflega
og með réttu kallaður hér á landi.
Sennilega hefur engan grunað, ekki einu
sinni Benz sjálfan, hvemig sú hugmynd sem
hann fékk á hjólreiðaferðalögum sínum átti
eftir að gerbreyta heimsmyndinni á næstu
100 áram.
Grein um upphaf bflaframleiðslu Benz og
Daimlers birtist í Lesbók í næstu viku.
Af veraldlegum kveðskap Hallgríms Péturssonar II
- Sveinbjörn Beinteinsson tók saman
Nafnagáta Hallgríms
í Rímum af
Flóres og Leó
Til era þrír rímnaflokk-
ar eftir Hallgrím
Pétursson. Bjami
Jónsson Borgfirðinga-
skáld kvað 15 rímur
af Flóres og Leó. Hall-
grímur lauk við
rímurnar, og era rímur hans 9. Þá orti
Hallgrímur Rímur af Króka-Ref og af
Lykla-Pétri og Magelónu. Rímur
Hallgríms era að sjálfsögðu vel ortar,
frásögn greinileg, málfar skýrt og hressi-
legt. Kenningar hans era flestar vel
valdar og oft fallegar, stundum nýstár-
legar. Ekki era allar kenningar réttar
miðað við eddufræði. Rangar kenningar
finnast í kveðskap, sem er eldri en rímur.
Margt kom til að kenningar spilltust,
mislestur og misskilningur fomra orða
o.fl.
Hallgrímur var mjög vel að sér í fom-
um fræðum og samtíðamenn höfðu álit
á honum til slíkra hluta.
Þegar skýra skal kenningar og heiti
í rímum verður að gæta þess, að ekki
er ráðninguna alltaf að finna í Eddu
Snorra Sturlusonar eða fornum kvæðum.
Stundum koma til sögunnar rangar af-
skriftir og hafa rímur Hallgríms ekki
sloppið við þann vanda.
Liklegt þykir mér að Lykla-Péturs-
rímur séu elstar af rímum skáldsins. Þar
leikur honum rímnamálið naumast jafn-
létt á tungu sem í hinum rímunum
tvennum. í mansöng 1. rímu lætur hann
orð falla, sem benda fremur til þess, að
hann hafi ekki ort rímur fyrr. Heimild
er fyrir því að Flóresrímur Hallgríms séu
ortar 1647, en þá var hann prestur á
Hvalsnesi. Sennilega era þá Króka-
Refsrímur yngstar, hvort sem þær era
ortar þar syðra eða í Saurbæ. í þeim
virðist mér leikni hans mest í málfari,
kenningum og braglist. Það leynir sér
ekki að Hallgrímur hefur haft ánægju
af að yrkja rímur og vandað til þeirra
eins og annarra verka sinna. Verið get-
ur, að Hallgrímur hafi ort Rímur af
Lykla-Pétri meðan hann var á Hólum
norður, áður en hann sigldi 15 eða 16
ára gamall, a.m.k. fyrri hluta þeirra.
Sagan er frönsk að upprana, en kom út
í danskri þýðingu 1583. Þá læt ég þess-
um formála lokið, en sný að því, sem
átti að vera meginefni þessa greinar-
korns.
í niðurlagi Flóresrímna felur skáldið
nafn sitt í vísu, eins og oft var siður
rímnaskálda:
Einfalt heitið oftast mér
almenn ræða myndan
Njóla víkur en nálgast fer
' niðjinn elju Rindar.
Úr þessu á auðvitað að lesa nafnið
Hallgrímur. Nótt (njóla) heitir gríma, og
er hér orðaleikur: Þegar grímu hallar,
nóttu hallar. Allir kannast við orðtakið:
Þegar degi hallar eða sumri hallar og
vitanlega má einnig segja svo um nótt-
ina, þótt það sé sjaldgæfara.
í bók Magnúsar Jónssonar prófessors
um Hallgrím Pétursson er þessi vísa
skýrð og er sú skýring eftir Olaf Ólafs-
son cand. mag. og er á þessa leið:
Njóla víkur = nóttu hallar. Nótt = jörð.
Þarsemjörðu hallar heitir hall. Elja Rindar=jörð.
Niðji jarðar = Þór. Þór nálgast = þruma = þrym-
ur = Grímnir = Grimur. Hall-grímur.
Mér er engin leið að skýra eða skilja
þessa skýringu. Skýringin er tekin upp
óbreytt í útgáfu Finns Sigmundssonar
af Flóresrímum.
Hér mun allt ljósara en ætlað var.
Elja Rindar er jörð og Þór sonur henn-
ar. En hér í vísunni er Dagur sagður
sonur jarðar. Ekki telst það rétt kenn-
ing, en þama er hún samt. Ekki hefði
ég þó tekið þetta gilt ef ég hefði ekki
fundið Dag kenndan á sama hátt á tveim
stöðum öðram í rímum Hallgríms. Bæði
dæmin era í rímum hans af Lykla-Pétri.
Næsta líður Njörva jóð,
nistils Þrúðar birtust ráð.
Sæll og fríður so upp stóð
sonur brúðar Hárs á láð.
Rímur af Lykla-Pétri 6. ríma, 54. vers.
Njörva jóð er Nótt og þegar hún líður
kemur Dagur fram. Brúður Hárs er Jörð,
og sonur hennar er hér Dagur.
Annað dæmi:
Hvarf þá svefna værðar von
vöskum sveigir branda,
áður en kvonar Sviðris son
sáu þjóðir landa.
Rímur af Lykla Pétri 9. ríma 6. vísa.
Hér kemur í einn stað niður. Verið
er að lýsa því, sm gerist, þegar dagar.
Sviðris (Óðins) kvon er Jörð og sonur
hennar Dagur.
Þama eru komin þijú dæmi um að
Dagur er kenndur sonur Jarðar. Ekki
hef ég séð þessa kenningu í öðram
rímum, en það er ekkert að marka, ég
er ekki svo kunnugur rímum 17. aldar,
að ég geti um þetta sagt.
Vera má að finna megi upptök þessa
máls í Snorra Eddu og væri þá um mis-
skilning að ræða. Svo segir í Gylfaginn-
ingu, 10. kafla.
„Nörfi eða Narfí hét jötunn, er byggði
í Jötunheimum. Hann átti dóttur, er
Nótt hét. Hún var svört og dökk, sem
hún átti ætt til. Hún var gift þeim
manni, er Naglfari hét. Þeirra sonur hét
Auður. Því næst var hún gift þeim, er
Ánar hét. Jörð hét þeirra dóttir. Síðast
átti hana Dellingur, og var hann ása
ættar. Var þeirra sonur Dagur.“
Hér segir, að nótt var þremur mönnum
gift. En auðveldlega má misskilja svo,
að Jörð væri sú kona, sem Dellingur
átti, en Dagur sonur þeirra.
Ekki vil ég fullyrða, að þessi skýring
sé rétt, en líkleg er hún. Eflaust hefur
Hallgrímur þekkt Snorra Eddu, ekki er
alveg víst, að hann hafí séð hana ná-
kvæmlega í þeirri mynd, sm hún er nú
prentuð. .
SVEINBJÖRN BEINTEIN SSON
RÚNAR
GÚSTAFSSON
Met-
orður
einsemdar bölsýningar
tvíeggjaðar hugsanir
veruleikans sorgarbönd
fyrirmyndar samanburður
þreplaus metorðastigi
á öxlum lífsins burðarás
útdauðar draumadísir
dansandi á síðum
frumskógarlögmálabókar
spádómsnornasvik
í saurnum svo situr og mælir
um gærdags þíns hetjudáðir
úr fortfð sem aldrei var til
Höfundurinn er ungur verzlunarmaöur frá Isafirði.
LESBÓK MORGUNBLAÐSINS 17. JANÚAR 1987 1 1