Lesbók Morgunblaðsins - 17.10.1987, Síða 10

Frá Bensa Þór
til Ping Pong
Nafngiftir íslenskra fyrirtækja hafa nokkuð
verið til umræðu að undanfömu, einkum er-
lendar nafngiftir og hvemig farið er í
kringum íslenska löggjöf þegar fírmum er
gefíð heiti. Þórhallur Vilmmundarson pró-
Þróun verzlunarheita
við Laugaveg
Eftir GUÐJÓN
FRIÐRIKSSON
fessor skrifaði grein í Morgunblaðið hinn
19. mars sl. þar sem hann vék að þessu og
gat þess m.a. að saga íslenskra fyrirtækja
væri óskráð. Sjálfur hef ég stundað rann-
sóknir á reykvískri sögu í nokkur ár og
gert það þá að gamni mínu, sem eins konar
hliðarverkefni, að skrifa niður nöfn á
íslenskum verslunum þar sem ég hef rekist
á þau í auglýsingum og tímaritum og hvar
þær eru til húsa. Grein Þórhalls varð til
þess að ég settist niður og gerði skrá yfír
allar versianir sem ég hef rekist á við Lauga-
veginn frá upphafi og til og með ársins
1935. Laugavegur hefur nær alla þessa öld
verið ein helsta verslunargata höfuðborgar-
innar og ætti þetta úrtak mitt að gefa
nokkra mynd af nafngiftum ísienskra smá-
söluverslana i höfuðborginni á fyrrgreindu
tímabili. Gatan hefur hin síðari ár fengið
orð fyrir að vera heldur óþjóðleg vegna er-
lendra naftia á versiunum og gerði ég mér
það þvi ennfremur að leik einn iaugardag
nú í sumar að ganga upp Laugaveg og
skrá nöfn á smásöluverslunum við hann til
þess að hafa samanburð við hinn fyrri nöfti.
MÖRG HUNDRUÐ NÖFN
Greinarkom þetta gæti verið dálitill vísir
að rannsóknum á íslenskum ftrmaheitum
og þróun þeirra. Sá vamagli er þó sleginn
að í íslenskri fírmaskrá munu yfírleitt vera
skráð íslensk heiti versiana þó að önnur séu
notuð í reynd á búðarskiltum og í opinbemm
augiýsingum. Rannsókn mín á verslunar-
heitum við Laugaveg til ársins 1935 nær
eingöngu til auglýsinga í blöðum en könnun
á núverandi heitum verslana við þessa götu
nær til búðarskilta og í einstaka tilfellum
til sfmaskrár.
Alls telur skrá mín 315 smásöluverslanir
við Laugaveg frá um 1885 til 1935 og geri
ég ráð fyrir að það sé mikill meirihluti
þeirra og tiltölulega fáar hafí sloppið úr
greipum mér. Heimildir mínar em einkum
fjölmörg blöð á umræddu tímabili og má
þar nefna Þjóðóif, Fjallkonuna, Ingólf,
Reykjavík og Morgunblaðið. Talning mín á
verslunum við Laugaveginn í sumar náði
til 202 verslana. Aðeins 20 verslunarheiti
frá því fyrir því fyrir 1935 em enn við lýði
við Laugaveginn.
Sú aðferð er viðhöfð hér að flokka öll
verslunarheiti í fjóra aðalflokka og síðan
hvem aðalflokk í 2—4 undirflokka. Er síðan
borin saman tíðni heita í einstökum flokkum
á fyrra tímabilinu við heitin sem nú tíðkast
við Laugaveg. Eins og vænta má hafa orð-
ið töluvert miklar breytingar.
Meginflokkar verslunarheita, eins og ég
hef skipt þeim, em þessir:
1. Verslanir sem kenndar eru við eig-
anda sinn eða eigendur.
2. Verslanir sem kenndar eru við vör-
una, sem verslað er með, verslunarað-
ferðina, gjaidmiðil eða umhverfi sitt.
3. Verslanir sem kenndar eru við
staði, náttúru, skáldskap eða hugtök.
4. Verslanir með erlend heiti (gert er
ráð fyrir íslenskum heitum í fyrstu þrem-
ur flokkunum).
Eigendurá Undanhaldi
Langalgengasta aðferðin við nafngiftir
verslana á síðustu öld og fram til 1935 er
að kenna versianir við eigandann eða eig-
enduma. Þannig er því farið um 181 verslun
sem er 57,5% allra verslana á hinu fyrra
tímabili. Þetta hlutfall er reyndar mun
hærra fyrir 1910 heldur en ftá 1910 til
1935 en þá tóku nafnvenjur að breytast
eins og síðar verður vikið að. Nú er aðeins
41 versiun við Laugaveginn nefnd eftir eig-
anda en það er 20,3% verslana. Hér hefur
þvf mikil breyting orðið á.
Skipta má verslunum, sem kenndar em
við eiganda, í §óra undirflokka.
I fyrsta undirflokki kemur fram fullt for-
nafn og föðumafh kaupmanns í verslunar-
heitinu og er svo um 127 búðir við Laugaveg
á hinu fyrra tímabili (eða 40,3% allra versl-
ana). Er þá ýmist skrifað t.d. Verslun
Siggeirs Torfasonar, Verslun Jóhönnu 01-
geirsson, Verslun Símonar Jónssonar eða
nafn kaupmannsins er eingöngu notað svo
sem Jónatan Þorsteinsson eða Hannes Jóns-
son. Svo óijúfanlega hefur nafn kaup-
mannsins oft verið bundið verslun hans að
það er iátið fylgja með þó að verslunin heiti
formlega öðm nafni t.d. Verslunin Frón
Áma Einarssonar, Söðlasmíðabúðin Sleipn-
ir, Eggert Kristjánsson eða Verslunin
Vöggur. Gunnar Jónsson. Síðasttaldar versl-
anir em hér ekki flokkaðar með þeim
verslunum sem kenndar em við fullt nafn
kaupmannsins. Nú á því herrans ári 1987
em aðeins 19 verslanir (9,4%), sem bera
fullt nafn og föðumafn kaupmanns, og virð-
ast það einkum gullsmíðabúðir, t.d. Jón
Sigmundsson, Benedikt Guðmundsson, Guð-
laugur A. Magnússon og Guðbrandur Josef
Jezorski. Aðrar em flestar gamalgrónar svo
sem Kristján Siggeirsson, Skóverelun Þórð-
ar Péturesonar, Timburverelun Áma Jóns-
sonar og Bemharð Laxdal.
Annar undirflokkur verelana, sem kennd-
ar em við eiganda, em einungis neftidar
eftir fomafni eða gælunafni hans (eða
þeirra). Þær vom 8 (2,5%) á fyrra tímabil-
inu. Þetta em nöfn eins og Atlabúð, Bjöm
og Marínó eða Silli og Valdi. Hér skal þess
rejmdar getið að í munni almennings var
fomafn kaupmanns eða gælunafn gjaman
notað þegar verelunin var nefnd: „Eg ætla
að skreppa til Bensa Þór,“ „prófaðu fötin
hjá Andrési," „kjötfarsið er best hjá Gunn-
ari í Von,“ eða „farðu til hans Bjössa í
Vísi“. Nú teljast 14 (7,0%) verelanir í þess-
um undirflokki og hefur þeim því farið
tiltölulega Qölgandi. Dæmi: Axel Ó, Hjá
Magna, Jón og Óskar og Bókabúð Braga.
Þriðji undirflokkur verelana, sem kenndar
em við eiganda, er undir alþjóðlegum áhrif-
um. Þar kemur ýmist föðumafn eitt eða
ættamafti fram í búðarheitinu eða fomafn
er skammstafað. Oft er kaupmaðurinn líka
útlendur eða heitir útlendu nafni. Þessar
verelanir vom alls 42 (13,3%) á tímabilinu
til 1935. Dæmi um þær era B. Benónýsson,
G. Ólafsson og Sandholt, Hvannbergsbræð-
ur, J. Stefánsson og Bjamar,' F.A. Thiele,
G.A. Thejll, H.S. Hansson, M. Leví, Sig.
Þ. Skjaldberg og Milnerebúð. Nú er þessi
siður greinilega mjög víkjandi eða hverfandi
því aðeins 6 verelanir (3%) fundust við
Laugaveginn, sem vom nafngreindar með
þessum hætti, og em þær allar gamalgrón-
ar. Þær em Biering, F. Michelsen, G.
Ólafsson og Sandholt, Hvannbergsbraéður,
K. Einareson og Bjömsson og P. Eyfeld.
Fjórði undirflokkur verelana, sem kennd-
ar era við eiganda, era nefndar eftir
samtökum sem að þeim standa, og var á
fyrra tímabilinu um að ræða 4 kaupfélög
sem höfðu útsölur við Laugaveg: Kaupfélag
Borgfírðinga, Kaupfélag Grímsnesinga,
Kaupfélag Reykvíkinga og Kaupfélag
verkamanna. Nú töldust tvær verslanir í
þessum flokki: Siáturfélag Suðurlands (SS-
búðimar) og Mjólkurfélag Reykjavíkur
(MR-búðin).
Að Kenna Verslunina Við
VÖRUNA EÐA UMHVERFIÐ
Næsti aðalflokkur naftigifta er að kenna
verslanir við vömna sem er á boðstólum,
verelunaraðferðina, gjaldmiðil, umhverfí sitt
eða gerð húsakynna. Fram til 1935 vora
72 verelanir (22,9%) í þessum flokki en nú
em 59 verelanir (29,2%) í honum og hefur
hann því vaxið.
Langstæreti undirflokkurinn hér er að
kenna búð við vömna sem fæst í henni.
Fyrir 1910 er þó fágætt að verelanir heiti
svo og á það meðai annars þá skýringu að
sérgreinaverslun á íslandi hófst ekki að
ráði fyrr en eftir aldamót. Sápubúðin og
Blómsveigabúðin em dæmi um verelanir af
þessu tagi sem komnar vom við Laugaveg-
inn fyrir 1910. Eftir 1920 verða slíkar
nafngiftir algengar og fram til 1935 vom
alls 53 verelanir (17,7%) nefndar eftir vör-
unni og em þá ekki teknar með þær verslanir
þar sem vamingurinn kemur fram í verslun-
arheitinu ásamt öðm nafni eða nafni
kaupmannsins t.d. Skóbúð Jóns Stefánsson-
ar eða Matvöm- og nýlenduvömverelunin
Java. Dæmi um þennan flokk fyrir 1935
em Dömuhattaútsalan, Kjöt ogfískur, Konf-
ektbúðin, Málning og járnvömr, Nýtt og
gamalt, Ljúffengisvömverslunin, Silfurbúð-
in, Skórinn, Tóbakshúsið, Veggfóðrarinn,
Skermabúðin, Sokkabúðin og Vömhúsið.
Nú em alls 46 verslanir sem heita slíkum
nöfnum eða 22,8% og hefur þessi siður því
heldur sótt í sig veðrið. Meðal þeirra em
t.d. Buxnaklaufin, Gull og silfur, Kjötbær,
Plötubúðin, Skákhúsið, Skóbær, Skólavöru-
búðin og Te- og kaffíbúðin.
í öðmm undirflokki em verslanir sem
látnar era heita eftir umhverfi sínu: húsi,
götunni, hverfí, borg eða jafnvel iandinu.
Þessar verslanir við Laugaveginn vom alls
10 á ámnum fyrir 1935. Dæmi: Vegamót,
Laugavegs Apótek, Hljóðfærahús Austur-
bæjar, Hattabúð Reykjavíkur og Raftækja-
verelun Islands. Nú em slíkar verslanir 4:
Hattabúð Reykjavíkur, Hljóðfærahús
Reykjavíkur, Laugavegs Ápótek og Skóbúð
Reykjavíkur.
I þriðja undirflokki em verslanir sem fá
nafn eftir gerð húsakynna sinna, gjaldmiðl-
inum eða verslunaraðferð. Þær teljast 6 til
1935: Bláa búðin, Hombúðin, Litla blóma-
búðin, Basarinn, Krónan og Útsalan. Nú
■Ji
I*