Lesbók Morgunblaðsins - 17.10.1987, Qupperneq 11

eru sambærilegar verslanir 9, t.d. Grammið,
Litla búðin, Kjallarinn og Útsölumarkaður-
inn.
Þjóðleg, Rómantísk Og
HVETJANDINÖFN
Þá er komið að þeim meginflokki versl-
ana sem ekki eru kenndar við kaupmanninn,
umhverfið, verslunaraðferðina eða vöruna
(nema þá mjög óbeint) heldur látnar heita
út í bláinn ef svo mætti segja. Þetta eru
verslanir sem eru nefndar eftir stöðum,
sögupersónum, náttúru, skáldskaparheitum
eða ýmsum huglægum hugtökum. Elsta
nafnið, sem ég hef rekist á af þessum toga,
er verslunin Víkingur á Laugavegi 5 árið
1909, og litlu yngri eru verslunarheitin
Kolbrún og Sif. Það er svo um eða eftir
1915 að slík verslunarheiti komast verulega
í tísku og virðast áfangar í sjálfstæðis-
baráttunni hafa haft nokkur áhrif þar á.
Þannig virðist sem koma fyrstu skipa Eim-
skipafélagsins árið 1915 hafi haft. vakningu
í för með sér því að þá gengur eins konar
Gullfossæði í Reykjavík. Sama ár er stofnuð
kvenfataverslunin Gullfoss, farið er að fram-
leiða Gullfoss-smjörlíki, Gullfoss-sígarettur
og Gullfoss-hatta, svo eitthvað sé nefnt.
Þetta virðist hafa smitað út frá sér og íslensk
fyrirtækjanöfn úr skáldskap og náttúru eða
ýmis huglæg nöfn verða eftir þetta áber-
andi í firmaheitum. í þessum flokki voru
fram til ársins 1935 alls 49 (15,55%) versl-
anir en nú í sumar eru 37 verslanir í
flokknum eða 18,3%. Honum má skipta í
fjóra undirflokka og er athyglisvert að sjá
hvaða breytingar hafa orðið í hveijum
þeirra.
í fyrsta undirflokki eru verslanir sem
kenndar eru við persónur eða dýr úr bók-
menntum eða goðafræði, menningu eða
heiti úr skáldskap. Þær voru alls 13 (4,1%)
á fyrra tímabilinu: Baldur, Frón, Gefjun,
Eygló, Hulda, Iðunn, Ingólfur, Kolbrún,
Nanna, Sif, Sleipnir, Víkingur og Vöggur.
Nú eru í þessum flokki 10 nöfn (5,0%), sem
telja má íslensk, og eru sum þeirra harla
ólík hinum fýrri: Adam, Brá, Eva, Iðunn,
Líneik, Mál og menning, Skotta, Tommi og
Jenni, Vikivaki og 1001 nótt.
í öðrum undirflokki eru verslanir kenndar
við íslenska staði. Þær voru til 1935 alls
16 (5,1%): Amarstapi, Álafoss, Borg, Borg-
ames, Brúarfoss, Foss, Goðafoss, Gullfoss,
Hekla, Katla, Klöpp, Málmey, Sandgerði,
Skógafoss, Vaðnes og Vík. Nú em í þessum
flokki aðeins 5 verslanir (2,5%): Borg,
Drangey, Hekla, Helgafell og Vesturröst.
í þriðja undirflokki em verslanir kenndar
við dýr eða fyrirbæri í náttúmnni og vom
þær alls 11 (3,5%) til 1935: Fálkinn, Fíllinn,
Geislinn, Hjörturinn, Hrönn, Norðurljós,
Regnboginn, Reynir, Stjaman, Svanurinn
og Óminn. Nú em í þessum flokki 10 versl-
anir (5,0%): Blik, Elfur, Endur og hendur,
Fálkinn, íkominn, Lilja, Stjömuskóbúðin,
Stráið, Storkurinn og Svarti svanurinn.
í fjórða undirflokki em svo ýmis hugtök
í verslunarheitinu sem eiga að virka hvetj-
andi á viðskiptavini. Þetta er frekar
sundurleitur flokkur og sumt gæti orkað
tvímælis að ætti heima í honum. Fram til
1935 hef ég talið 9 (2,9%) verslanir til þessa
flokks: ABC-búðin, Aðalbúðin, Áfram,
Drífandi, Fram, Hugfró, Ódýra búðin, Vísir
og Von. Nú teljast 12 (5,9%) verslanir í
þessum hópi: Dömu- og herrabúðin, Engla-
böm, Hagkaup, í takt, Krakkar, Náttúm-
lækningabúðin, Sautján, Smellur, Vanir
menn, Vísir, Ærslabelgir og Æskan.
Erlendum Nöfnum Vex
ÁSMEGIN
Þá er loks komið að erlendum heitum í
verslunum og þar fann ég aðeins 8 búðir
fram til 1935 með erlendum staðaheitum
og 5 með öðmm erlendum heitum. Þetta
em alls 13 verslanir (4,3%). Staðaheitin em
þessi: Hamborg, Himalay, Java, Liverpool,
London, Manchester, Parísarbúðin og Wien-
arbúðin. Sú venja að kenna verslanir við
útlendar borgir á sér gamla hefð og nægir
þar að nefna Liverpool, Edinborg og Glas-
gow frá síðustu öld í Reykjavík en skýringin
mun vera sú að viðkomandi verslanir áttu
einkum skipti við þessar borgir. Önnur er-
lend heiti fram til 1935 vom þessi: Alfa,
Freia, Hermes, Lucana og Novitas.
Ef litið er á verslanaheiti við Laugaveginn
nú í sumar kemur í ljós að meginbreytingin
frá fyrri tíð er sú að hinum erlendu nöfnum
hefur ijölgað mjög og em þau nú alls 65
eða 32,2% (vom 4,3% á fyrra tímabilinu).
Hér er um að ræða 10 erlend staðamöfn
og 55 önnur erlend, hálferlend eða útlensku-
leg nöfn. Sum hafa verið löguð að íslensku
málkerfi (t.d. Kamabær) og önnur em
slangur (Klassapíur og Pæld’íði).
Staðarnöfnin era þessi: Amazon, Kama-
bær, Liverpool, Milano, Olympia, París,
Parísartískan, Sparta, Tékk-kristall og
Últíma.
Önnur erlend, hálferlend nöfn og slangur-
yrði em þessi: Akademía, Alba moda,
Amatör, Assa, Bangsímon, Baron, Bjöm
Borg — mens wear collection, Blondie, The
Body Shop, Casio, Clara, Company, Dran-
ella, Elegance, Faco, Fiber, Fígaró, First,
Flex, Gallerí, Goldie, Joss, Katel, Kendal,
Klassapíur, Kúnst, Lady Rose, Libia, Lolli-
popp, M.Manda, Marc O’Polo, Marella,
Misty, Nesco, Pandóra, Partý, Pastel, Pepp-
erínó, Ping Pong, Plaza, Pæld’íðí, Quadro,
Rocky’s, Sasch, Skinn-gallerí, Skómagasín,
Sport, Sportbúðin, Sportval, Studiohúsið,
Tandy, Tango, Tass, Tina Mina og Top
Class.
Þess skal að lokum getið að í þessa versl-
anaskrá em eingöngu teknar smásöluversl-
anir en ekki heildverslanir eða annars konar
þjónustufyrirtæki. Einu smásöluverslanim-
ar, sem er sleppt, em mjólkurbúðir, en þær
vom fjölmargar á Laugaveginum áður fyrr
og hétú allar sama nafni: Mjólkurbúðin.
Helsta niðurstaða þessarar samantektar
er sú að fram undir 1910 vom verslanir
yfírleitt kenndar við eigendur sína en frá
um 1910 til 1935 fóm annars konar nöfn
að tíðkast í auknum mæli, m.a. rómantísk
og þjóðleg nöfn sem nú virðast fremur á
undanhaldi. Erlend nöfn á verslunum hafa
tíðkast frá því að Laugavegur varð til en í
litlum mæli fram til 1935. Erlend áhrif á
fyrri hluta aldarinnar komu einkum fram i
því að eftirnafn eða föðumafn kaupmanns-
ins var notað í búðarheitinu. Nú er sá siður
hverfandi en á móti kemur að um þriðja
hver verslun heitir erlendu nafni (þetta hlut-
fall er ennþá hærra í Kringlunni). Erlend
heiti á verslunum við Laugaveg nú til dags
eiga sér ýmsan upprana. Flest virðast ensk
en einnig bregður nokkuð fyrir nöfnum úr
rómönskum málum og fáeinum af dönskum
uppruna.
Enginn dómur verður hér lagður á hvort
þróun í verslunarheitum er jákvæð eða nei-
kvæð en óneitanlega hlýtur hún að vekja
okkur til umhugsunar.
Höfundurinn er sagnfræðingur og hefur áður
skrifað greinaflokk um Laugaveginn í Lesbók.
ÍVAR ORGLAND
Húsfreyjan íTrjágerði
Baldur Pálmason íslenzkaði
Sumt fólk er landslag.
Þegar það hverfur
verður landið sjálft
fátækara.
Þannig varstu, María
húsfreyja í Tijágerði,
árin íjöldamörg.
Þú varst samgróin landinu
undir Hvammsási,
þar sem var útsýn
yfir Ölnaríjörð
í sólskini og stillu,
í rigningu og hretviðri.
Þú varst mörgum móðir
og alla tíð óhagganleg
þungamiðja.
Aðrir fóru burt.
Þú varst kyrr
og tókst á móti þeim sem sneru heim
til upphafs síns.
Málfar þitt var tungutak byggðarinnar,
trútt eins og fura og einir,
lækurinn og lyngið
í kring.
Hreimurinn var eins og menn þrá að heyra
þegar þeir koma um langvegu
heim
og ráða skipi sínu
til hlunna.
Stritinu varstu kunnug,
svo og örbirgðinni
og ástinni —
öllu sem gefur lífinu
gildi.
Þér veittist sú náð að vera
eitt með fold og firði,
sjó og íjörusteini,
þar sem bárurnar, þarinn, skeljarnar
kveða ósvikin ljóð.
Enginn mishljómur.
Enginn falskur tónn.
Þannig varstu.
Þannig verður þín
saknað.
Vex hér gras
sem enginn hefur framar
not fyrir,
gras á afskekktum teigum.
Hér var jörðin áður fyrri yrkt
af eljusemi
fet fyrir fet.
Nú gerir hún lítið
gagn
öðru fólki en sumarleyfisgestum
sem tjalda þar nótt og nótt
eða breiða þar úr teppi.
Um endalokin
veit hinsvegar enginn.
Ivar Orgland magister er mörgum islendingum kunnugur síðan hann dvaldi hérlendis nokkur
ár sem sendikennari við háskólann fyrir um það bil þremur áratugum. Og ekki aðeins þess
vegna, því að hann hefur síöan unniö ósleitilega að kynningu á (slenzkri Ijóðlist í Noregi. Fyrir
utan fraeöilegt verk um skáldskap Stefáns frá Hvítadal og dvöl han? í Noregi, hefur birzt tugur
bóka með islenzkum Ijóðum í þýðingu hans, og er þá oftast eitt skáld tekið fyrir I hverri bók. Þá
hefur Orgland birt eftir sig á annan tug Ijóöabóka. — Þessi tvö Ijóð, sem hér birtast, eru úr
bókinni „Nattstill fjord", frá 1973. B.P.
LESBÓK MORGUNBLAÐSINS 17. OKTÓBER 1987 1 1