Lesbók Morgunblaðsins - 17.09.1988, Blaðsíða 4

Tímamótaviðburður: Árásin á Bastilluna 14. júlí, 1789.
Napóleon og franska
stj órnarbyltingin
Franska konungdæmið var statt í slíkri blind-
götu á síðari hluta 18. aldar, að því varð ekki
bjargað. Tvær leiðir voru hugsanlegar, en jafn-
framt óframkvæmanlegar. Onnur var hernað-
areinræði konungs og hin þingbundin konungs-
Bókarkafli. Þessi grein
og tvær til viðbótar í
næstu blöðum Lesbókar
eru úr nýrri bók um
Napóleon. Hér er gripið
niður í 2. kafla.
eftir SIGLAUG
BRYNLEIFSSON
stjóm. Hemaðareinræði konungs á 18. öld
var slíkt frávik frá hugmyndum þeirrar tíðar
manna um konungdæmið, að engum datt
slík ijarstæða í hug. Það hefði þýtt afnám
fomra stofnana og réttinda með valdi, stofn-
ana sem vom innviðir konungdæmisins
sjálfs. Margra alda stjómarvenjur voru sam-
ofnar konungdæminu og röskun þeirra var
óhugsandi. Hin leiðin, þingbundin konungs-
stjóm að enskum hætti, var einnig útilokuð.
Sérréttindi og undanþágur, sérstjóm héraða
og sérréttindi stétta og ósættanlegar hags-
munaandstæður, sem voru löghelgaðar,
hlutu að hindra þá úrlausn. Stjómarformið
sjálft var of þröngt og gallað, flíkin varð
ekki stöguð né bætt.
Gerjun í Borgarastétt
Nýjar hugmyndir um stöðu mannsins í
tilverunni höfðu geijast á Englandi og í
Frakklandi á 17. og 18. öld. Franska kon-
ungdæmið hafði ekki hvað síst stuðlað að
framvindu þeirra hugmynda með stuðningi
sínum við frelsisstríð ensku nýlendanna í
Norður-Ameríku gegn Englendingum og
með þeim stuðningi^grafíð undan þeim hug-
myndum sem voru grundvöllur franska kon-
ungdæmisins.
Stuðningur frönsku ríkisstjómarinnar við
Norður-Ameríkumenn kostaði of fjár og sá
ijáraustur varð til þess að stórauka ríkis-
skuldimar, vaxtakostnaðurinn var ofboðs-
legur og þegar ofan á það bættist léleg
komuppskera og hækkandi brauðverð og
minnkandi ríkisteiqur, blasti ríkisgjaldþrot
við á 9. áratuginum. Qrþrifaráð varð því
að kalla saman stéttaþing.
Konungdæmið hafði ekki verið sjálfu sér
samkvæmt. Það studdi þau öfl sem voru
því andstæðust í Norður-Ameríku og jók
þar með áhrif sömu afla innan franska ríkis-
ins.
Heimspekingamir og encyclopædistamir
Voltaire, Rousseau, Diderot o.fl. o.fl. höfðu
undirbúið jarðveginn. Kenningar þeirra um
eðli mannsins og stöðu hans, afneitun þeirra
á forsendum klerka og kirkjuvalds og hug-
myndir þeirra um manninn sem herra eigin
örlaga höfðu gífurleg áhrif meðal efri laga
samfélagsins.
Krafan um breytingar á stjómarforminu
vom háværastar meðal borgarástéttarinnar,
en sú stétt var talin menntaðasta stétt
Frakklands á þessum árum og þaðan komu
þeir menn sem mótuðu gang byltingarinnar
fyrst í stað. Meginhluti íbúa Frakklands
vom bændur, litlar breytjngar höfðu átt sér
stað meðal þess hóps undanfamar aldir,
þeir vom víða einhvers konar hluti lands-
lagsins, svipað og búsmalinn, auk þess að
mestum hluta ólæsir og óskrifandi ásamt
lágstéttum þéttbýlisins. Óeirðir vegna
brauðskorts og verðlags vom ekki óalgeng-
ar og sá kurr var nýttur af ákveðnum
pólitískum öflum eftir að stéttaþingið var
kallað saman.
1788 sat ungur maður suður í Auxonne
og skrifaði ritgerð um uppmna konungs-
veldisins og hugmynda manna um það.
Hann skrifar um valdníðslu konunga í tólf
evrópskum ríkjum samtímans og klykkir
út með því: „Að þeir konungar séu fáir sem
eigi ekki skilið að vera hraktir úr hásæti."
Lestrarhestur
Frá því að Napóleon varð undirliðsforingi
í franska hemum í janúar 1786 dvaldi hann
ýmist á Korsíku eða með liðsveit sinni í
Valence eða Auxonne. Hann hafði nægan
tíma og notaði hann mestan part til lestrar.
Sá höfundur, sem virðist hafa haft mest
áhrif á skoðanamótun hans ennþá, var Ro-
usseau og þá einkum „Contrat social" sem
kom út 1762.
Sú hringing fjaraði þegar frá leið. Napó-
leon las Plato, Cicero, Comelius Nepos, Liv-
ius og Tacitus, í þýðingum. Hann las Mont-
esquieu, Montaigne og Ossian-bálk Mac-
phersons, en hann sagði að þau kvæði hefðu
verkað jafn sterkt á sig og sjávamiðurinn
og þytur í skógum. Meðan hann dvaldi á
Korsíku fyrri hluta árs 1788 íhugaði hann
að skrifa sögu Korsíku frá því um 1700 og
um sama leyti var hann að hugsa um að
leggja fyrir sig ritstörf.
Um þetta leyti tók hann að skrifa skáld-
sögu, sem reyndar varð ekki lengri en nokkr-
ar síður. Eftir því sem hann las meira, því
ijósari varð honum eigin þekkingarskortur
og hann las og las og skrifaði niður það sem
vakti mesta athygli hans. Margt af þeim
athugasemdum varðaði hugmyndir hans um
ættjörð hans, sem var Korsíka. Þótt hann
væri liðsforingi í franska hemum taldi hann
sigekki Frakka, heldur Korsíkana. í upphaf-
inu að riti hans um Korsíku skrifar hann
um óstjóm Frakka á eynni.
Þegar áhrifa stéttaþingsins tók að gæta
og útlit var fyrir breytta stjómarhætti, taldi
Napóleon að vænta mætti sjálfstæðis
Korsíku. Hann skrifar Paoli bréf 12. júní
1789: „Ég fæddist þegar land mitt var að
deyja, þijátíu þúsund Frakkar drekktu
krúnu frelsisins í hafsjó af blóði, slíkt var
það fyrsta sem bamsaugu mín námu.“ Bréf-
ið var langt og ekki spömð skrúðmælgin,
klaufskar líkingar og hæpnar tilvitnanir.
Þegar fréttimar um fall Bastillunnar í
París 14. júlí bámst til Auxonne, réðst
múgurinn inn í bæjarskrifstofumar og
rændi. Liðsveit Napóleons var boðið út og
með hangandi hendi fengust liðsmennimir
til þess að hrekja upphlaupsmenn burt.
Mánuði síðar gerði sveitin uppsteit og heimt-
aði peninga, sem hún fékk og eyddi í sukk
og svall á krám bæjarins. í ágúst sór sveit-
in nýju stjóminni hollustueið. Þar með hafði
sveitin og þar á meðal Napóleon viðurkennt
vald þjóðarinnar og „konung Frakka“.
Hann færði Byltinguna
TilKorsíku
Napóleon hélt til Korsíku í september
1789. Þangað kominn var sem hann væri
horfínn aftur í ríkisstjómartíð Lúðvíks XV.
íbúamir höfðu lítið heyrt af byltingunni.
Franski landstjórinn studdi konungssinna
og þar var enginn þjóðvörður, ekkert afnám
sérréttinda, engin mannréttinda-yfírlýsing.
Napóleon leit á byltinguna sem gullið tæki-
færi fyrir Korsíkubúa að losna undan yfír-
ráðum Frakka og stofna þar hugsjónaríki
Rousseaus. Hann leit á framvindu mála í
Frakklandi úr flarlægð, og atburðimir þar
snertu hann ekki, það var ekki „hans bylt-
ing“, aðeins heppileg þróun, sem gat orðið
föðurlandi hans, Korsíku til gagns. Fljótlega
var stofnaður þjóðvörður og hugmyndir
byltingarmanna tóku að breiðast út. Land-
stjórinn reyndi í fyrstu að kveða þessa til-
burði niður, með aðstoð svissneskra leigu-
hermanna en það tókst ekki og Napóleon
sendi þjóðþinginu í París bréf þar sem hann
og fylgjendur hans beiddust samskonar
frelsis og unnið var að að koma á innan
Frakklands. Þjóðþingið samþykkti að
Korsíkubúar skyldu njóta sama réttar og
aðrir Frakkar og frelsi þeirra skyldi tryggt
innan franska ríkisins.
Napóleon hafði fært byltinguna til
Korsíku. Við undirtektir þjóðþingsins breytt-
ist afstaða hans til byltingarinnar og einnig
hugmyndir hans um sjálfstæði Korsíku.
Hann hneigðist nú að róttækari armi bylt-
ingarinnar, Jakóbínum.
Pasquale Paoli hverfur heim til Korsíku
14. júlí 1790, eftir tuttugu ára útlegð á
Englandi, þá 65 ára gamall. Lúðvík XVI
og þjóðþingið höfðu veitt honum æðstu völd
á Korsíku, bæði borgaraleg og hemaðarleg.
Paoli var andsnúinn þeim róttæku öflum
sem mörkuðu gang byltingarinnar næstu
misserin. Hann sætti sig að því er virtist
við gang mála, en stefna hans var sú að
Korsíka yrði sjálfstætt ríki við fyrsta tæki-
færi. Það hlaut því að sverfa til stáls milli
Paolis og Napóleons fyrr en seinna.
HÁAÐALLINN TEKUR
Aðflýja
Napóleon segir í minningum sínum, að
Korsíkubúar hafi orðið franskir árið 1790,
en sú umsögn á við Napóleon einan, hann
samsamar íbúana sjálfum sér. Hann varð
franskur á þeim misserum, eins franskur
og hann gat orðið og þaðan í frá leit hann
á sig sem Frakka. Þegar hér var komið
virðist Napóleon hafa séð, að framavonir
hans voru nú bundnar við framvindu bylting-
arinnar. Eftir töku Bastillunnar 14. júlí
1789 þóttust margir sjá hvert stefndi um
stjómarfarsbreytingar í Frakklandi. Hluti
háaðalsins tók þegar að flýja land, ekki síst
þeir menn sem höfðu fylgst grannt með
skrifum hugmjmdafræðinganna. Þeir vissu
hvert stefndi og höfðu misst alla trú á því,
að Lúðvík XVI myndi vera fær um að sýna
þá snerpu, sem þyrfti til að kveða niður
byltingu í fæðingu. Auk þess var hluti háað-
alsins andsnúinn konungsveldinu sem slíku
4