Lesbók Morgunblaðsins - 29.10.1988, Síða 6

Kyrralíf
Kristín Jónsdóttir er vafalítið einn þekktasti
kyrralífsmálari íslendinga. Á nær hálfrar ald-
ar listferli málaði hún mikinn fjölda kyrralífs-
mynda sem voru, ásamt íslensku landslagi,
helsta viðfangsefni hennar.
í dag verður opnuð í
Listasafni íslands sýning
á blóma- og
kyrralífsmyndum eftir
f6*istínu Jónsdóttur
listmálara, sem vann
frábær verk í þessari
grein. Af þessu tilefni
hefur Lesbók fengið
Hrafnhildi Schram
listfræðing til að bregða
ljósi á kyrralíf sem
sérstaka grein innan
myndlistar og hvernig
Kristín tengist því, sem
áður hafði verið gert í
kyrralífsmyndum.
Eftir HRAFNHILDI
SCHRAM
Kristín fæddist árið 1888 að Amamesi
við Eyjafjörð og minnist Listasafn íslands
100 ára fæðingarafmælis hennar með sýn-
ingu á kyrralífsmyndum og mun sýningin
án efa styrkja stöðu hennar á því sviði
myndefnis. Kristín var fyrsta íslenska konan
sem lauk prófi frá hinni Konunglegu Lista-
akademíu í Kaupmannahöfn og varð hún,
ásamt Júlíönu Sveinsdóttur, listmálara, fyrst
íslenskra kvenna til að gera myndlistina að
ævistarfi. Kristín lauk námi árið 1916 og
fluttist að lokum til íslands árið 1924, þar
sem hún lést eftir langan og frjóan listferil
árið 1959. Aðalsteinn Ingólfsson, sem ritað
hefur bók um Kristínu, telur að hún hafi
málað flestar kyrralífsmyndir sínar á árun-
um milli 1929—55, þegar hún var orðin
tveggja bama móðir og húsfreyja á stóm,
gestkvæmu heimili. Hún hafi þá síður átt
heimangengt til að ferðast um landið og
mála landslagsmyndir og hafí þess í stað
kosið að mála það sem nær henni var. Ef
litið er til sögunnar kemur í ljós að kven-
málarar leituðu oft fyrir sér að myndefni I
nánasta umhverfi sínu, gjaman innan
veggja heimilisins. Konur vom um langan
tíma útilokaðar frá námi við listaakademíur
og höfðu því ekki þá þekkingu á byggingu
og starfsemi mannslíkamans, sem var for-
senda þess að þær gætu unnið verk með
sögulegu og trúarlegu inntaki. En það
myndefni var um aldir í mestum metum og
konumar því útilokaðar frá samkeppni við
karlmálara á því sviði.
Konur snem sér því oft að persónulegri
og einkanlegri myndheimi. Þær máluðu
andlitsmyndir, blóm og dýr og nánasta
umhverfí og náðu, eins og hin óskrifaða
listasaga kvenna sýnir, oft frábæmm
árangri á sínu sérsviði.
Þegar leitað er að orðinu kyrralífsmynd
í orðabók segir þar: Mjmd (málverk) af
líflausum .hlutum, t.d. ávöxtum, blómavös-
um, oft saman upp á borði. Enska heitið
still life og stilleben á þýsku er komið frá
hollenska orðinu still-leven, sem byijað var
að nota um 1650, þegar eftirspum eftir
kyrralífsmyndum tók að aukast í Hollandi.
Hér mun ég nota kyrralíf í víðari merkingu
og fella blómamyndir Kristínar þar undir. í
norsku og dönsku er orðið oppstilling notað
fyrir kyrralíf. Orðið er mjög lýsandi, þar sem
það er listamaðurinn sem velur og raðar
upp hinum einstöku hlutum sem skapa
myndefnið.
Kaktus, olía, 75x100 sih. Einkaeign.
Staða kyrralífsins í myndlistinni hefur
verið æði misjöfn í gegnum aldimar, allt frá
fomöld og fram á 20. öldina. Gömul grísk
sögn segir frá myndlistarsamkeppni þar sem
tveir málarar sannreyndu hæfni sína í mál-
un kyrralífs. Annar þeirra, Zeuxis, málaði
vínbeijaklasa sem var svo trúverðugur að
fuglar himinsins komu fljúgandi til að tína
vínberin. Zeuxis tapaði hins vegar sam-
keppninni þegar hann steig fram til að fjar-
lægja klæði, sem honum virtist hylja verk
keppinautar síns Parrhasiosar, en uppgötv-
aði um leið að klæðið var myndin sjálf.
Grísku málaramir völdu kyrralífið sem sam-
keppnismyndefni þar sem þeir töldu að þar
kæmi hæfni þeirra best fram. Að sama
skapi myndi það einnig afhjúpa vankanta
og klaufaskap. Vel málað kyrralíf var eins-
konar framlenging hins sýnilega heims, og
gat þegar vel tókst til höfðað sterkt til skiln-
ingarvitanna eins og t.d. snertingarinnar,
sem gríska sögnin sýnir. Segja má að frá
dögum grísku málaranna hafí viðfangsefni
málarans verið að endurskapa hinn þrívíða
heim á tvívíðum fleti.
í ítölsku öskuborginni Herkulaneum er
að finna eina elstu kyrralífsmyndina sem
varðveist hefur, veggmynd frá 1. öld.
Mósaíkmynd frá sömu öld er að finna í
Lateran-safninu í Róm. í báðum þessum
verkum er um að ræða skreytingar við aðal-
myndefni. Fjórum öldum síðar bregður
kyrralífí fyrir í loftskreytingu í kirkju heil-
agrar Konstönsu í Róm. Á sjöttu öld víkur
hins vegar kyrralífsmyndin fyrir kerfi kristi-
legra táknmynda. Sem dæmi má nefna
brauðið og bikarinn sem verða tákn hinnar
heilögu kvöldmáltíðar.
Kyrralífið fékk sína endurreisn þegar
róttækar breytingar urðu á menningar- og
efnahagslífi Evrópu, er miðöldum lauk og
áhrif ítölsku endurreisnarinnar tóku að ber-
ast norður í álfu. Manngildisstefna endur-
reisnar dró fram úr textum fomaldar frá-
sagnir og lýsingar á listaverkum þeirra tíma
og listamenn sóttu innblástur til fornaldar-
listarinnar.
Vitað er að ítalski barokklistamaðurinn
Caravaggio málaði kyrralífsmyndir en af
þeim hefur aðeins ein varðveist. Þessi eina
mynd, sem sýnir ávexti í körfu, hefur þó
haldið á lofti nafni hans sem eins merkasta
kyrralífsmálara allra tíma. Caravaggio
hrelldi samtíð sína með vægðarlausu raun-
sæi í trúarmyndum sínum, þar sem hann
sýnir guðspjallafólkið sem alþýðufólk,
óhreint og tötrum klætt. Bylting Caravaggi-
os lá í því að hann nálgaðist kyrralífið af
sama raunsæi og væri hann að mála mynd
með sögulegu eða trúarlegu inntaki.
Ávaxtakarfan hans geymir ekki aðeins heila
og fallega ávexti, heldur einnig myglaða
og maðkétna ávexti og þurr og skrælnuð
blöð. Þegar komið var fram á nýklassíska
tímabilið (1780—1820) var kyrralífíð í litlum
metum og staða þess ákaflega lág.
Á 18. öld var gerður í París listi yfir
myndefni og það flokkað niður eftir mikil-
vægi. Þar voru í fyrsta sæti verk með trúar-
legu og sögulegu myndefni. Næst í virðing-
arstiganum kom landslagið, en kyrralífs-
myndin rak hins vegar lestina og hafnaði í
neðsta sæti. Kyrralífsmálarar nutu lítillar
virðingar og almennt var litið svo á, að þar
væru hæfileikalitlir handverksmenn að mála
hversdagslega hluti. Undantekning frá
þessu voru hinir hollensku 17. aldar meistar-
Uppstilling, olía, 67x45 sm. 1930.
Eigandi: Nanna Norðfjörð.
ar sem kallaðir hafa verið „litlu hollensku
meistaramir". í Hollandi gat listamaðurinn
hvorki litið til konungsvalds eða kaþólskrar
kirkju í von um vinnu. Holland var samband
sjálfstæðra smáríkja á 17. öld og ríkistrúin
Kalvínstrú, sem bannaði allar skreytingar í
kirkjum. Listamanninum var vísað út á hinn
almenna markað með afurðir sínar, rétt eins
og hveijum öðrum handverksmanni. í Hol-
landi var öflug borgarastétt sem keypti
myndverk sér til ánægju og yndisauka, auk
þess sem listaverk vom mikilvægur þáttur
hinnar hollensku peningaverslunar. Fram-
boð myndlistar var meira en eftirspum og
leiddi það til þess, að málarar fóm að sér-
hæfa sig í ákveðnum myndefnum. Þannig
vom málarar sem einungis máluðu naut-
gripi, aðrir vindmyllur eða andlitsmyndir og
mikill fjöldi listamanna vann við að mála
blóm og uppstillingar.
Uppstilling, olía, 58x85 sm, máluð um 1942. Eigandi: Agnar Ludvigsson.
6