Lesbók Morgunblaðsins - 22.04.1989, Blaðsíða 7

Intellectual Freedom eftir Teruhisa Horio,
prófessor við Háskólann í Tókýó. í bókinni
gagnrýnir höfundur þá skólastefnu, sem nú
á aó framfylgja og þá stefnu sem japönsk
stjórnvöld hafa fylgt í skólamálum. Bókin
er einhver harða^ta ádeila á japanskt skóla-
kerfi, sem birst hefur til þessa. Þá hafa
Kennarasamtökin einnig skorið upp herör í
baráttu sinni gegn þessari nýju skólastefnu.
Ég ætla nú í sem fæstum orðum að reyna
að lýsa japanskri skólastefnu. í fyrsta lagi
mun ég víkja að skólakerfinu í heild. í öðru
lagi mun ég greina frá helstu atriðum hinn-
ar nýju skólastefnu og að lokum mun ég
greina frá viðtölum sem ég átti við aðstoðar-
framkvæmdastjóra Skólaskrifstofu mennta-
málaráðuneytisins og hins vegar fram-
kvæmdastjóra Rannsóknastofnunar Kenn-
arasamtakanna, hvort tveggja verðugir full-
trúar andstæðra skoðana.
Skólar og skólastig
Skólaskylda hefst í Japan þegar börn
verða 6 ára, eins og í flestum öðrum löndum
heims. Skyldunámið er 9 ár, þ.e. frá 6—15
ára. Skólakerfíð skiptist í fjögur stig, þ.e.
sex ára barnaskóla fyrir böm 6—12 ára,
þriggja ára gagnfræðaskóla fyrir unglinga
12—15 ára og þriggja ára menntaskóla fyr-
ir ungmenni, 15—16 ára og svo háskólastig
þar sem starfræktir eru háskólar og aðrir
skólar á háskólastigi.
Ýmsir verknáms- og starfsgreinaskólar
eru starfræktir á menntaskólastigi. Þá er
einnig starfrækt mjög umfangsmikil
kennsla með námskeiðum (Juku). Forskólar
era fyrir 5 ára böm og víða einnig fyrir 4
ára og 3 ára böm.
Forskólar era yfírleitt ekki reknir undir
sama þaki og barnaskólar. Bamaskólar og
gagnfræðaskólar era einnig aðskildir, hvor
skóli með sinn skólastjóra og aðstoðarskóla-
stjóra.
Stjórnkerfí skóla
og fjármögnun
Menntamálaráðuneytið fer með yfírsljóm
allra skóla í landinu og helmingur af kostn-
aði við rekstur skóla (þ. á m. laun kenn-
ara) er greiddur úr ríkissjóði, sem auk þess
kostar að fullu útgáfu kennslubóka fyrir
skyldunámið.
Flestir almennir skólar era stofnaðir og
reknir af sveitarfélögum, þ.e. borgúm og
fræðsluumdæmum, sem greiða helming af
rekstrarkostnaði á móti ríkissjóði.
Sveitarstjómir og fræðsluráð sjá um
rekstur skólanna, ráða skólastjóra og kenn-
ara, gera tillögur um skólabyggingar og
fjárveitingar til einstakra þátta án afskipta
ráðuneytisins.
Einkaskólar eru reknir af einkaaðilum en
verða að hlíta reglum ráðuneytisins. Einka-
skólar, sérstaklega á háskólastigi, hljóta
verulegan fjárhagsstuðning frá ríki og sveit-
arfélögum. Aðrir einkaskólar hljóta minni
stuðning frá opinberam aðilum en taka
mjög há skólagjöld.
Starfstími skóla
og námsefni
Skólaárið hefst í byrjun apríl og stendur
fram í miðjan júlí. Að sumarleyfi loknu
hefst skólinn aftur 1. september og stendur
til 24. mars. Frí er i skólum frá 17. desem-
ber til 9. janúar.
Kennsla fer fram sex dagá í viku. Mjög
algengt er að bömin mæti kl. 8 að morgni
og dvelji í skólanum til kl. 16.30 (hálf fimm).
yfirleitt era rúm hlé á milli einstakra
kennslustunda. í hádeginu er klukkutíma
matarhlé og þá borða börnin í skólanum.
Fjöldi kennslustund á ári í 1.—3. bekk
er 850—950 stundir. í 4.-6. bekk éru
kennslustundir 1015 á ári. Kennslustundir
í barnaskólum era 45 mín. en í gagnfræða-
skólum 50 mín. Árlegur starfstími skyldu-
námsskóla er 35 starfsvikur. Árlegur fjöldi
kennslustunda í gagnfræðaskólum (7.-9.
bekk) er 1050 stundir.
Árlegur fyöldi kennslustunda, eftir náms-
greinum, í 1. bekk (þ.e. hjá 6 ára bömum)
er þessi: Móðurmál (272); félagsgreinar
(68); reikningur (136); raungreinar (68);
tónlist (68); myndlist (68); íþróttir (102);
siðfræði og hegðun (34); fundir og félags-
störf (34).
Árleg skipting kennslugreina í 7. bekk
(þ.e. í 6. bekk hjá okkkur) er þessi: Móður-
mál (175); félagsgreinar (140), stærðfræði
(105); raungreinar (105); tónlist (70); mynd-
list (70); íþróttir og heilbrigðisfræði (105);
handavinna og heimilisfræði (70); siðfræði
og hegðun (35); fundir og félagsstörf (70);
valgreinar (105). (Framhald)
Höfundur er dósent við Kennara-
háskóla íslands.
ess verður lítt vart að
kirkjunnar menn amist
við leikjum eða skemmt-
unum í kaþólskum sið hér
á landi. Þegar lútherstrú-
in hefur verið innleidd
líður hins vegar ekki á
löngu þar til hafin er bar-
átta gegn leikjum og gleðskap og varð á
endanum fátt til gleði nema vinnan. Framan
af gekk Guðbrandur Þorláksson Hólabiskup
fram fyrir skjöldu í þessum efnum og Jón
Vídalin biskup í Skálholti (1698-1720),
náfrændi Páls lögmanns, prédikar á móti
Iausung og leikjum en þó ekki af neinu of-
forsi. Hann kallar taflið þarflausa dægra-
styttingu en tekur fram að ef leikið sé í
hófí sé það ekki óleyfilegt. En hann fordæm-
ir það harðlega að leggja fé undir, þá sé
sáluhjálpin í voða og er það gömul og ný
guðfræði.
Þegar leið á 18. öldina tók að gæta hér
áhrifa pietismans og þá var gengið hart
fram í því að bjarga sálum manna með laga-
boði. Meðal annarra bjargráða var að banna
ónytsamar skemmtanir og leika. I fororðn-
ingu um helgidaga 1744 segir: „Allt tafl,
leikir, hlaup, spil, gáran'gahjal og skemmtan
fyrirbjóðast alvarlega hér með öllum, einum
og sérhverjum án mismunar, að viðlögðu
straffi sem helgidagsbrot áskilur."
Tveimur áram síðar kom svo húsvitjunar-
fororðning og húsagafororðning þar sem
prestar og húsbændur eru skikkaðir til að
hafa eftirlit með sóknarbörnum og heimilis-
fólki. Prestar eiga m.a. að áminna fólk um
að bannað sé að lesa sögur og ævintýri eða
kveða forn kvæði, einnig að brýna fyrir
fólki að halda sig „frá öllum skaðlegum
spilum og leikum, hvaða nafni sem heita
kunni“.
Þessum tilskipunum var framfylgt af
misjöfnu kappi. Margir prestar lögðu sig
alla fram, ortu aðvöranarvísur, rituðu lærð-
ar ritgerðir gegn skemmtunum og lausung
og höfðu vakandi auga á hjörð sinni. Aðrir
fóra vægar í sakimar og þykir mörgum
seinni tíma mönnum það vel þvi hefði sálu-
EftirJÓN
TORFASO N
hjálparstefnan sigrað væri snautlegra um
að litast í söfnum þeirra sem unna þjóðleg-
um fróðleik en nú er. Þegar kemur fram á
19. öld slaknar á andróðrinum gegn
skemmtunum enda era þá ferskir vindar
teknir að blása um þjóðlífið.
í upphafí 19. aldar jókst áhugi manna á
fomfraeðum og þjóðháttum á íslandi. Á
öðram áratug aldarinnar vora sendar spum-
ingar til presta um gjörvallt landið viðvíkj-
andi fomgripum í nágrenni þeirra. Má í
skýrslunum finna margvislegan fróðleik um
þjóðtrú á þeim tíma en þar era engar upplýs-
ingar um tafliðkun landsmanna. Tveim ára-
tugum síðar, um 1840, vora aftur sendir
út spumingalistar þar sem farið var fram
á að sérhver prestur segði frá sinni sókn,
lýsti landslagi, teldi upp bæi og segði frá
lífi og starfsháttum sóknarbamanna. Era
það sóknarlýsingar Bókmenntafélagsins og
vora spumingalistamir sendir út að fram-
kvæði Jónasar Hallgrímssonar og þeirra
Fjölnismanna en þeir létu sér fá framfara-
mál óviðkomandi. Sóknarlýsingamar era
hinar merkustu heimildir um landshagi og
aldarfar á íslandi á fyrri hluta síðustu ald-
ar. M.a. var spurt um leiki og tómstundir
fólks en það kemur á daginn að þær era
heldur fábreyttar. Á tafl er ekki minnst
nema í þriðju eða fjórðu hverri lýsingu og
stundum tekið fram að fáir kunni að tefla.
Virðist sem mylla og refskák hafi verið al-
gengari en skáktafl um þetta leyti. Þess
verður þó að geta að margir prestar svara
spurningunum um leiki. stuttaralega og
sleppa þeim jafnvel alveg.
Islandsvinurinn Willard Fiske ferðaðist
um ísland rétt fyrir 1880 og spurðist alls
staðar fyrir um skák. Allir könnuðust við
skáktafl þótt kunnáttan væri misjöfn og
Fiske gat ekki spurt uppi neinar skák-
bækur. Hann ritaði grein um ferðina í þýska
skákblaðið og taldi að taflkunnátta hér á
landi væri meiri en erlendis þar sem hann
þekkti til.
Ólafur Davíðsson þjóðsagnasafnari með
meira ritaði merka bók um skemmtanir ís-
lendinga á síðari hluta 19. aldar: íslenzkar
gátur, skemmtanir, vikivakar og þulur
(Kaupmannahöfn 1888—98). Er það stór-
kostlegt eljuverk af hans hendi. Hann segir
að á síðari hluta 19. aldar, þegar hann safn-
aði til bókarinnar, geti íslendingar ekki tal-
ist sérlega miklir taflmenn. í heimabyggð
hans hafi skák lítið verið iðkuð og af frá-
sögnum skólapilta um allt land og fleiru
ræður hann að skák sé ekki sérlega algeng
um þær mundir og hafi ef til vill aldrei
verið tiltakanlega almenn. Hann tekur þó
fram að skák hafi samt líkast til verið al-
gengari meðal almennings hér á landi en í
nágrannalöndunum (íslenzkar skemtanir II,
bls, 278).
Á stöku stað í blöðum frá 19. öld og
endurminningum er drepið á skák eða tafl
og sýnir að slíkt hefur eitthvað verið stund-
að. Yfirleitt er þó minnst á slíkt í fram-
hjáhaldi og ekkert tekið fram um það hve
skákiðkun hafi verið útbreidd.
Dreifbýlið í landinu hefur orðið til að
draga úr skákiðkun því langt var á milli
góðra skákmanna. Þar til kaupstaðir tóku
Með lútherskum sið kom upp andstaða
gegn tafli eins og öðrum leikum. Þegar ■
leið á 18. öldina tók að gæta hér áhrifa
pietisma og þá var gengið hart fram i
þvi að bjarga sálum manna með laga-
boði. Meðal annarra bjargráða var að
banna ónytsama skemmtan og leika:
„Allt tafl, leikir, hlaup, spil, gárunga-
hjal og skemmtan fyrirbjóðast alvar-
lega hér með öllum“.
að eflast á síðari hluta 19. aldar var varla
um neytt þéttbýli að ræða í landinu nema
í verstöðvum. Sú byggð stóð þó ekki nema
hluta úr árinu en á móti kemur að vermenn
fóra oft á sömu slóðir ár eftir ár þannig
að kunningsskapur sem myndaðist milli
manna hefiir haldist við. Nú ber stundum
svo við að landlegur verða jafnvel dögum
saman en fátt til verknaðar. Ein vinsælasta
dægradvölin þegar svo stóð á var einmitt
að tefla skák. Menn sátu þá á bekkjum eða
fletum með taflborðið á milli sín, gjaman á
hnjánum, og tefldu og þótt þeir yrðu að
gera hlé einhverra hluta vegna mátti geyma
taflið úti í einhveiju skotinu. Þannig gátu
skákimr stundum staðið allan daginn með
hléum.
Ýmsir hafa talið að á vetuma hafi gefist
tóm til tómstunda og þá hafi verið hægt
að liggja yfir skák dögum saman. Er þess
stundum getið í frásögnum erlendra ferða-
manna. Yfirleitt var fólki þó haldið að vinnu
allan daginn þannig að tími til tafliðkana
að vetrarlagi hefur ekki verið ýkja mikill.
Og líkast til hefur almenningur einmitt helst
haft tækifæri til að tefla í verstöðvunum.
Það er svo annað mál hvemig höfðingjar
og efnafólk notfærði sér tómstundimár.
Það þarf líka að hafa í huga að til þess
að ná ákveðnum styrkleika í skák þarf að
skrifa skákir niður og hafa skákbækur til
lestrar en um slíkt er ekki að ræða hér á
landi fyrr en um síðustu aldamót. Það er
því sennilegt að gæði taflmennskunnar fyrr
á öldum hafí ekki verið ýkja mikil. Heimild-
ir um afbrigði af skák og margs konar nöfn
á mátum og undarlegustu kúnstir við að
máta benda til þess sama þvi sum mátin
er ekki hægt að máta nema styrkleikamun-
ur andstæðinganna sé mikill. Það er varleg-
ast að fullyrða lítið um útbreiðslu skákarinn-
ar hér en líklegt er að taflmennska almenn-
ings á íslandi hafi lengstum staðið á lágu
stigi.
Svo vikið sé að áhöldunum sjálfum þá
var skákborðið teiknað á lítinn fleka að
samanreknar fjalir. Vora línumar dregnar
með hníf og markaðar með bleki. Svörtu
reitimir vora litaðir með bleki eða jafnvel
sóti. Þegar mikið var teflt var hætta á að
litimir leystust upp og erfitt yrði að greina
svörtu og hvítu reitina að.
Taflmenn vora smíðaðir úr tré eða beini
og ef sérstaklega var til þeirra vandað var
notuð rostungstönn en það var heldur dýrt
hráefni. Á Þjóðminjasafninu í Kaupmanna-
höfn era til fomir íslenskir taflmenn og
sömuleiðis á Þjóðminjasafni íslands. Menn-
imir vora ýmist renndir eða tálgaðir og
yfirleitt einfaldir að gerð. Þó hafa varðveist
nokkrir fagurlega telgdir skákmenn.
Einstakir taflmenn í söfnum kunna að
vera ævagamlir en hæpið er að nokkur sé
jafn gamall og Jón Ólafsson Grannvíkingur
hélt um skákmann sem fannst á hans dögum
(18. öld) en hann lýsir honum svo:
Fundist hefir á Borg á Mýram skákmað-
ur renndur af hvalbeini, þverhandar hár,
allur jafn, hálfur annar þumlungur í díamet-
er (þvermál) eður að þykkri sem menn
meina sé monument (gripur) eftir Egil
Skallagrímsson, sem nú er í eign djáknans
í Viðey, mr. Páls Sveinssonar, honum gefinn
af mági hans, prestinum séra Hannesi á
Kvennabrekku í Dalasýslu.
í Jarðabók Áma Magnússonar og Páls
Vídalíns, sem tekin var saman í upphafi 18.
aldar, er lýsing á bæjarstæði Sóta þess er
land nam í Vesturhópi i Húnaþingi. Tóttirn-
ar eru í afdal og vonlaust að byggð hafi
haldist þar lengi. En í minni manna um
1700 hafði fundist þar „einn skákmaður af
hvalbeini" og er ekki annað að sjá en menn
hafi haldið hann kominn úr pússi landnáms-
mannsins.
Þeir sem trauðir era til að trúa því að
landnámsmenn hafi kunnað að tefla munu
líklega telja að hér hafi verið á ferðinni ein-
hvers konar goðalíknski eða gripirnir ekki
eins fornir og þeirrar tíðar menn töldu. Þvi
miður munu þessir umgetnu skákmenn nú
glataðir svo ekki verður úr þessu skorið.
Höfundur starfar á Þjóðskjalasafninu.
LESBÓK MORGUNBLAÐSINS 22. APRÍL 1989 7