Lesbók Morgunblaðsins - 13.05.1989, Blaðsíða 2

ÍHCT l ||e ||l ^nföisifRi
[b |Æ K ||u ||r
Guðbrandur Siglaugsson tók saman
Bill James: Protektion.
Gerald Dipego: Keeper of the City.
Penguin Books.
Þessar tvær bækur eiga margt sameigin-
legt en eru engu að síður ólíkar í flestu.
Þetta eru lögreglusögur, ekki ieynilögreglu-
gátur sem leysa þarf, heldur hráar og sann-
færandi sögur um löggur og bófa, geðveika
glæpamenn og harðsvíraða þjóna laga og
reglna.
Sú fyrmefnda er eftir breskan mann og
gerist að sjálfsögðu í Englandi. Stórglæpa-
maður brennir annan glæpon sem síðan
hyggst hefna sín og rænir syni hins fyrr-
nefnda. Colin Harpur, lögregluþjónn og elsk-
hugi kvenna lætur til skarar skríða og
spennir bogann til fulls áður en niðurstaða
fæst í flókið mál.
Hin síðarnefnda er eftir Bandaríkjamann
og gerist í Chicago. Geðveill einfari segir
Mafíunni óopinbert stríð á hendur og fagnar
almenningur en Jim Dela, lögregluforingi,
vill síður að einhver meðaljón haldi lögum
og reglum og hefst handa við að leita hinn
hugdjarfa Vince uppi.
Þessar sögur eru spennandi og einkum
lærdómsríkt að bera saman svið þeirra og
aðferðir höfunda og söguhetja við skyld
efni. Þetta eru reyfarar sem engan drepa.
Robert Westall: Children of the Blitz.
Memories of Wartime Childhood.
Penguin Books.
Fjölmargar
ljósmyndir, lif-
andi má fullyrða,
skemmtilegar og
grátlegar frá-
sagnir bama af
lífinu í síðari
heimstyijöldinni
og prýðileg
framsetning
þessa gerir rit
þetta að eiguleg-
um hlut.
Meðan feður og frændur börðust fjarri
landi sínu og nánustu, stunduðu böm þeirra
leiki sína og skyldur. Minningin gerir auðvit-
að úr svo djöfulllegum hlut sem stríð er ,
ljarlægt víti með allskonar ljósum punktum,
einkum og sér í lagi fyrir þá sem sluppu
ósárir á líkama og sál úr hildarleiknum.
Bók þessi vekur margar hugleiðingar ,
hún er vönduð á allan hátt, um 240 síður
í stóm broti.
Gavin Stamp: The Changing Metropolis.
Earliest Photographs of London 1839-79.
Penguin Books.
Það em eitt
hundrað og
fimmtíu ár síðan
Daguerre hinn
franski birti
heimsbyggðinni
uppgötvun sína.
Ljósmyndin varð
fljótiega eftir-
sóknarverður
galdur sem svo
sannarlega hefur
gildi, listrænan,
sögulegan og tilfinninglegan.
Þessi bók hefur rúmlega tvö hundmð ljós-
myndir af Lundúnum að geyma, byggingum
sem risu og hurfu, götum sem breyttust,
styttum og fólki á hreyfingu.
Ljósmyndabækur af svipuðu tæi og þessi
segja margt og miklu meira heldur en það
sem sýnilegt er á þeim og verða jafnan
skemmtilegar eftir því sem betur og oftar
em skoðaðar.
Hverri ljósmynd í bókinni fylgir texti,
sagt frá ljósmyndaranum, hvað sé að finna
á ljósmyndinni og vísað til annarra á síðum
þessarar bókar. Fönguleg eign atama.
Ú R S ■ ■ 0 G U

s K Á K L 1 s T A R
Þjóðsögur og vísur
Skák hefur löngum verið myndefni og margir frægir myndlistarmenn hafa
spreytt sig á á viðureigninni við skákborðið. Hér er til dæmis litógrafia eftir
'A. Jurkiewicz frá 1938.
Iþjóðsögum Jóns Ámasonar er ein-
staka sinnum drepið á tafl. Oftast
em töflin eins og hvert annað
stofustáss, dýrgripir úr gulli og
silfri og skreytt eðalmálmum.
Stundum tefla konungar og tign-
armenn á þessi gulltöfl en yfir-
leitt skipta þau engu máli fyrir
söguframvinduna.
Til dæmis má taka eina Búkollusöguna
af mörgum þar sem kostakýr hefur týnst
og tvær dætur kothjóna farist í tröllskessu-
höndum. Þriðju dótturinni tekst að sigrast
á öllum þrautum, þar á meðal Jseirri að
sækja tafl til Daladrottningar. I annarri
sögu í safni Jóns lendir söguhetja, Þorsteinn
að nafni, gegn vilja sínum í viðsjárverðri
skákkeppni:
Eitt sinn þá hann gekk hjá hól þessum
sá hann konu standa úti bláklædda. Hún
býður honum að koma að tefla. Hann geng-
ur með henni inn í hólinn og fer að tefla.
Þau tefla allan daginn og vinnur Þorsteinn
alltaf. Um kvöldið segir hún að þetta megi
ei so til ganga. Fer hann so heim og lætur
ekkert á neinu bera. Um morguninn gengur
hann á stað og ætlar ei að koma að hóln-
um, en hann veit ei fyr en hann er kominn
að hönum og stendur hún þá úti grænklædd
og býður hönum að koma að tefla; en hann
er tregur, en gerir það þó. Það fer á sömu
leið og fyrri daginn. Þriðja daginn hugsar
hann með sér að ekki skuli hann nú koma
að hólnum, en það er eins og eitthvað teygi
hann þangað til hann er kominn að hönum.
Hún stendur þá úti rauðklædd og býður
hönum að koma að tefla. Hann er tregur á
það, en gerir það þó. Þau tefla lengi um
daginn þangað til hún hrindir fram borðinu
og segir að þetta skuli ei lengur svo til
ganga ...
(Þjóðsögur Jóns Ámasonar V, bls. 149)
Þessi taflkeppni endaði með því að konan
lagði ill álög á Þorstein en hann á hana á
móti. Eftir mikiar þrautir og baming komst
Þorsteinn úr álögunum en tafl kemur ekki
meira við sögu. Hér þjónar taflið því að
koma á kynnum með manni og kynjakonu
en skiptir annars litlu máli.
Loks er hér upphaf sögunnar um Hymi-
hrauk en þar situr söguhetjan sem fastast
við taflið þótt háska beri að höndum:
Kall og kelling bjuggu í garðshomi allvel
Qáð og áttu einn son; hann hét Hyrnihrauk-
ur. Eitt sinn fóm kall og kona hans heim
í konungsríki erinda sinna, en skildu eftir
strák sinn heima. Kall léði honum gulltafl
sem hann átti og hafði þá náttúm að það
tefldi sér sjálft móti öðmm.
Hyrnihraukur átti hund sem hét Gullin-
tanni. Nú sest strákur á pallinn í baðstof-
unni og fór að tefla. Eftir nokkra stund
geltir hundurinn úti og hleypur inn.
„Að hveiju geltirðu, Gullintanni minn?“
sagði Hymihraukur.
„Gýgur er komin að garði,“ sagði hundur-
inn.
„Hvað langt?“
„Að túngarði."
„Ekki lengra?“ sagði Hymihraukur, „tefla
má ég enn.“
Nú geltir Gullintanni annað sinn.
„Að hveiju geltirðu, Gullintanni minn?“
sagði Hymikraukur.
„Gýgur kemur að garði,“ sagði Gullin-
tanni.
„Hvað langt komin?“ sagði Hymihraukur.
„Heim á mitt tún,“ sagði Gullintanni.
„Tefla má ég enn eitt,“ sagði Hymihrauk-
ur.
Og enn gelti Gullintanni.
Þa spyr Hymihraukur: „Að hverju gelt-
irðu, Gullintanni minn?“
„Gýgur er kominn að garði."
„Hvað Iangt?“
„í baðstofudyr."
Og í sömu svifum er skessan komin upp
á pallinn, þrífur Hymihrauk og taflið og
kastar í belg sinn. Síðan hleypur hún út og
til fjalla.
A miðri leið segir hún: „Ég þarf að ganga
þarfinda minna, en vertu kyrr á meðan."
„Farðu út á hvínandi haf svo hvergi leggi
þefinn af,“ sagði Hymihraukur.
Skessan fór burtu en hann skar sig úr
belgnum, tók taflið en fyllti belginn í stað-
inn með gijóti og lét al í sem hann bað
svara fyrir sig einu orði. Nú hljóp hann heim.
Þegar skessan kom að belgnum segir
hún: „Ertu þar Hymihraukur?“
„Já,“ segir alurinn.
Síðan kastaði hún belgnum á bak sér og
gekk heim til hellis. Þegar hún leysti ofan
af belgnum sér hún þar tómt gijót. Nú verð-
ur hún reið og hleypur aftur heim að garðs-
horni. Þá fór sem fyrra sinn að Hyrnihrauk-
ur tefldi þó Gullintanni varaði hann við
þangað til skessan kom og tók hann og
taflið ...
(Þjóðsögur JónsÁmasonar V, bls. 161-2)
Eins og vænta mátti bar Hymihraukur á
endanum sigurorð af skessunni og fólki
hennar með bragðvísi sinni en ekki er fram-
ar minnst á taflið hans góða og mun það
nú með öllu týnt.
Löngum hefur verið tíðkað að geta gátur
enda reynir það jafnt á máltilfinningu og
hugarflug. Geta má upp á hversdagslegustu
hlutum og fyrirbrigðum úr náttúmnni en
einnig koma til huglæg efni. Til em gátna-
söfn frá elstu tímum og hefur fyrr verið
minnst á Gátur Gestumblinda en þar var
m.a. spurt um hneftafl. í gátnasafni Jóns
Árnasonar er ljöldi gátna frá síðari öldum.
Þar em tvær sem lúta að skáktafli:
Hver er sá vígvöilur
er virðar [menn] á striða?
Hermenn eru átta
af hvorumtveggja,
beita þeir fyrir sér
bömum sextán,
falla þau oftast
fyrr en þau eldri.
(íslenzkar gátur, nr. 573)
Veldið qola eg veit eitt,
allir menn í styijöld gá,
þótt allt sé fólkið um það deytt,
það upp rjs fljótt og striðist á.
(íslenzkar gátur, nr. 1112)
Einnig skal hér gripið niður í svonefnt
Urðakver, kennt við Urði í Svarfaðardal og
mun af gömlum stofni. Þar em þijár taflgát-
ur:
Landsþjóð nokkur vopnlaus verst,
um veldið skeiða allir menn,
kennivald með köppum berst,
kvenfólkið og almúginn.
Hver er sá vígvöllur
við er að stríða,
hermenn eru átta
af hvoru tveggju,
beita þeir fyrir sér
bömum sextán,
falla þau oftast
fyrri en þau eldri?
(Þessi gáta er sýnilega sú sama og
nr. 573 hjá Jóni Ámasyni).
Halda eitt ríki harrar [konungar] tveir,
hafa stríð við landsfólk allt,
við klerka og jarla kífa þeir,
kvenfólk striðir best ávallt.
Höfundur vinnur á Þjóðskjalasafni.