Lesbók Morgunblaðsins - 19.08.1989, Blaðsíða 4

go u^.'iijngrriö i amiuifí liJ mobnöri •mmöl
■r.i) \ . O-J: .1 tl i-f f 60 i.t b'w: mi'Jíi'.

ÞAÐ kann að verða mörgum undrunarefni
að líta á Sovétríki Gorbatsjovs með augum
Andreis Sinjavskijs. Sem bókmenntagagn-
rýnandi í Moskvu í fjölmörg ár fékk Sinjav-
skij gefnar út beiskjublandnar, áhrifamiklar
smásögur eftir sig á Vesturlöndum undir
dulneminu Abram Tertz. Þegar sovésk yfir-
völd komust að því árið 1965 hver raun-
verulega stóð að baki höfimdarheitinu Tertz,
handtóku þau Sinjavskij ásamt vini hans
Júli Daniei, öðrum neðanjarðarrithöfundi.
Eftir að Sinjavskij hafði verið sekur fundinn
um „andsovéska starfsemi“ í alræmdum rétt-
arhöldum, þar sem athygli umheimsins var
í fyrsta sinn vakin á hreyfingu andófsmanna
í Moskvu, afplánaði hann næstum því sex ár
í þrælkunarbúðum en Daniel fimm. Sinjav-
skij fluttist úr landi árið 1973 og settist að
í París. í janúarmánuði síðastliðnum leyfðu
sovésk yfirvöld Sinjavskij með semingi að
snúa aftur til Rússlands tii þess að vera við
útfijr góðvinar síns, Daniels. í þessari grein
dregur Sinjavskij upp mynd af þeim fimm
markverðu dögum sem hann dvaidi í
Moskvu, af Gorbatsjov, af sovéskum sér-
kennum, og hann veltir því fyrir sér hvort
hans ástfólgna föðurland hafi í reynd breyst
til hins betra.
-Jiiv mubniJig .-jiJÍ9 jjgsIJnfiíÖBte 'uj>I>Io ib^Iýí
juó'lvf. tn Jiöbt ivrf í.j -til: fiitfm.v tj-
Andrei Sinjavskij á heimili sínu nálægt París.
Mundi ég flytjast
þangað aftur ?
jölmargir hafa spurt mig að undanförnu, „hef-
ur þú ekki orðið hug á því að snúa heim á ný
og búa aftur í Sovétríkjunum?“ Þeir eru þó
teknir að endurbæta þjóðfélagið, hafa gefið út
„Doktor Sjívago“,þeir handtaka ekki lengur
í fyrsta sinn frá því
Sinjavskij hrökklaðist
frá Sovétríkjunum, kom
hann þangað nýlega til
að vera við útför Júlí
Daníels. Það kom í ljós
að næsta fátt var breytt
í þessum „kumbalda úr
lífvana grjóti“ eins og
hann kallar föðurland
sitt.KGB var enn við
sama heygarðshornið.
eftir
ANDREISINJAVSKIJ
fólk samkvæmt lagagrein 70 („fyrir andso-
véskan áróður og undirróðursstarfsemi"),
og samviska Rússlands, vísindamaðurinn
Sakharov, er svo að segja kominn í ríkis-
stjórnina..
Jú, ég er því sammála, að það hafa orðið
breytingar. Og ég segi þeim, sem beina
spurningum til mín, að sovéskir ráðamenn
hafi líka látið gefa út verk eftir andófsmenn
eins og Viadimir Voinovitsj og Georgi Vlad-
imov; að þeir séu smátt og smátt byrjaðir
að gefa út mín, og að þeir leyfi jafnvel orð-
ið nokkra, en þó takmarkaða, gagnrýni á
aðalritarann. Ef þessu heldur svona
fram...
ÚrFurðuheimi
En það er einmitt þetta sem spumingin
snýst um: Verður gengið ennþá lengra?
Sovéskt stjórnkerfi hefur vakið áhuga
manna og dregið að sér athygli um allan
heim sem að öllum líkindum hið óvenjuleg-
asta og meðal skelfilegustu fyrirbæra, sem
fram hafa komið á tuttugustu öld. Það er
ógnværilegt sökum þess, að það telur sig eiga
réttmæta kröfu á framtíð alls mannkyns; það
hrifsar undir sig stöðugt fleiri þjóðlönd, nær
á sitt vald sífellt fleiri áhrifasviðum og lítur
á sig sem hið fullkomna og óhjákvæmilega
Iokastig sögulegrar þjóðfélagsþróunar um
gjörvallan heim. Það er annars svo framand-
legt, svo öflugt og sérstætt, að jafnvel því
fólki, sem þetta þjóðfélagskerfi hefur fóstrað
í kviði sínum, bömum þess svo að segja, kem-
ur þetta kerfi fyrir sjónir sem einhvers konar
yfirþyrmandi óskapnaður eða þá líkt og innr-
ás frá Mars, sem við sjálf emm samt ennþá
hluti af. Við getum ekki haft til að bera þá
skýru og yfirveguðu yfirsýn sem fjarlægðin
veitir, þar sem við emm ekki einvörðungu
sagnfræðingar, heldur um leið samtímamenn
og beinir sjónarvottar að (og stundum jafnvel
þátttakendur í) framvindu þessa kerfis.
Þar sem ég hef verið að vinna að bók um
sovéska siðmenningu, hef ég komist að þeirri
niðurstöðu, að sovéska kerfið sé byggt upp
af voldugum, þungum blökkum. Kerfið er vel
til þess fallið að kæfa frelsi manna en ekki
til að laða fram fijálsræði, efla það, treysta
og glæða. Þegar á heildina er litið, ber sovét-
kerfið helst svip af egypskum pýramíða,
byggðum úr risavöxnum steinblökkum, vand-
lega upp hlöðnum og haglega tilhöggnum
þannig að þær falli nákvæmlega hver að
annarri og haggist hvergi. Þetta er kumbaldi
úr lífvana gijóti, tilkomumikill gnæfandi
minnisvarði að allri gerð og átti upphaflega
að þjóna göfugu, háleitu markmiði, sem nú
hefur færst svo langt út fyrir seilingu, að við
fáum aldrei hönd á fest. Risavaxið bákn sem
hið innra hefur einungs að geyma örlítið nýt-
anlegt rými. Þar inni — múmían Lenín. Uti
fyrir gnauðar eyðimerkurvindurinn. Sandur.
Það er ímynd raunveruleikans.
Að Breyta Og Bæta
Við hljótum því að spyija, hvort unnt sé
að umbreyta pýramíða og gera hann að Par-
þenon? Hinir ævafornu egypsku pýramíðar
eru með réttu álitnir standast allra mann-
virkja best tímans tönn — eru miklu endingar-
betri og traustbyggðari heldur en Meyjar-
hofið gríska — þ.e. Parþenon. Og nú hlýtur
því sú réttmæta spurning að vakna, hvort
pýramíðar séu yfirleitt eðli sínu samkvæmt
til perestrojku fallnir? Það væri svo sem auð-
vitað hægt að flikka upp á þá með álitlegum
súlnagöngum, hægt að hylja þá íburðarmikl-
um skrautlistum eða tylla grískum súlnafor-
dyrum framan á þá. En myndu slíkar endur-
bætur umbreyta þeim í reynd? Myndu þær
ekki spilla grunnþáttum í heildarstíl og útliti?
Eg er að reyna að beita þessari ofur ein-
földu og auðsæju samlíkingu til þess að út-
skýra af hveiju ég skuli — þrátt fyrir að ég
gleðjist í hjarta mínu yfir því sem
perestrojkafær áorkað — vera haldinn sömu
efasemdum eins og svo margir aðrir um þær
endurbætur sem knúnar hafa verið fram til
þess að hressa upp á sovétkerfið og yngja
það upp að lýðræðislegum hætti.
Og Samt í Sama Fari
Þegar perestrojka hófst, tók ég að velta
þeirri spurningu fyrir mér, hvort mér hefði
þó ekki ef til vill skjátlast varðandi pýramíð-
ann. En svo var það ekki alls fyrir löngu, að
mér gafst færi á að dvelja skamma hríð í
Moskvu af dapurlegu tilefni. Að kvöldi 30.
desember lést vinur minn, Júlí Daniel. Ef
dauða hans hefði ekki borið að höndum hefði
mér ekki verið leyft að fara til Moskvu. I nær
hálft annað ár höfðu sovésk yfirvöld neitað
eiginkonu minni, Maríu, um vegabréfsáritun.
Sovéska ræðismannsskrifstofan í París hafði
skýrt okkur frá því símleiðis um morguninn
30. desember að nýjustu beiðninni um vega-
bréfsáritun hefði verið hafnað. Eftir tveggja
daga samningaumleitanir urðu þeir samt að
veita okkur vegabréfsáritanir. Ef þeir hefðu
ekki gert það, myndu blöðin hafa gert sér
mat úr því- hneykslismáli. Það verður ekki
framhjá því gengið, að í mörg ár — eða allt
frá því að við vorum handteknir — hefur
nafn mitt verið óaðskiljanlega tengt nafni
Daniels (Siijavskíj — Daniel, Daniel —
Sinjavskíj. ..)
Við komumst ekki til Moskvu í tæka tíð
fyrir útförina. Við komum daginn eftir og
dvöldum á heimili Irínu Úvarovu, ekkju Dani-
els, í þá fimm daga sem sovésk yfirvöld höfðu
veitt okkur dvalarleyfi í borginni.
Rökkursýn
Það kann að vera að andlát Daniels hafi
haft sín áhrif á hugrenningar mínar. Mér
virtist Moskva ótrúlega skuggaleg og drunga-
leg, en ég hafði ekki komið þangað í 15 ár.
Myrkrið var mjög áberandi. Allt frá fyrstu
stundu, á meðan við vorum ennþá úti á flug-
velli, virtist manni að rafmagnið hlyti að hafa
farið af, og að sú daufa ljósglæta sem sást,
kæmi að líkindum frá einhveijum afllitlum
töskudínamó. Haugar af skítugum, blökkum
snjó meðfram dimmum götunum urðu enn til
að auka á þetta yfirbragð auðnar og nötur-
leika. Það hafði ekki verið þessu líkt hér áður
fyrr. Hvað var orðið af götuljósunum? Hvað
var orðið að þrifalega húsvarðarliðinu, þessum
mönnum sem voru vanir að sjá um að hreinsa
til í Moskvu? En það er að minnsta kosti
gott til þess að vita, að fólk skrifar orðið um
allt þetta í blöðunum. Glasnost verður þó til
þess að bjarga mörgum frá því að lenda í
sálarháska. En það er ennþá víðs flarri því,
að vart verði nokkurra sýnilegra ummerkja
perestrojku. Leigubílstjórinn af sígaunaætt-
um sem ók okkur frá flugvellinum vék með
angurværri rödd að aumu ástandi veganna,
en þeir voru fullir af holum sem við sent-
umst bölvandi yfir. „Þannig hafa mörg mekt-
ug heimsveldi endað!“ Ég var undrandi yfir
þeirri dirfsku, skarpskyggni og nákvæmni
sem fólust í vísdómsorðum hans. í minni tíð
komust menn ekki svona ftjálslega að orði. . .
Ljósbrot Og Leiftur
A markaðinum skammt frá kirkjugarðin-
um, þar sem við vorum að kaupa blóm, reyndi
einhver að taka ljósmynd af hópnum sem við
vorum í. Þá kom vörður til skjalanna: „Það
er bannað að taka myndir af markaðinum!
Framkvæmdastjórinn leyfir það ekki!“ Hvers
vegna? Var það ekki sökum þess, að það var
allt svo skelfilega tómlegt á markaðinum?
Hafi nöturlegur blær borgarinnar vakið
sára meðaumkun og beiskju, þá vakti fólkið
sem býr þarna á hinn bóginn fögnuð hið innra
með manni með þeirri hljóðlátu sjálfsvirðingu
sem það hefur til að bera og með þeim þroska
sem kemur fram í áliti þess á málum. Það
virtist eins og rafljósið, sem lýsir svo dauf-
lega í götunum, hefði fundið sér stað í hjört-
um fólksins og sálarlífi og öðlaðist nýjan ljóma
í björtum svip þess. Á þeim tíma sem okkur
var leyft að dveljast í Moskvu, hittum við
fjölmargt fólk, marga sem við höfðum aldrei
hitt áður en einnig gamia vini okkar. Flestir
voru í hópi þess mikla íjölda sem án afláts
streymdi gegnum íbúð Daniels frá morgni og
langt fram á kvöld. Af þessum sökum get
ég dæmt um þá augljósu breytingu sem orð-
ið hefur á hugsunarhætti og viðhorfum
Moskvubúa.
Sovéskir menntamenn, sérstaklega ungir
menntamenn, finna þessa dagana til þeirrar
hrifningar og sælu sem fylgir því að geta
talað opinskátt og óhindrað í ríkara mæli en
þeim hefur nokkurn tíma leyfst áður — -frá
upphafi þeirra vega. Allt sem menn hafa
hugann núna við, er að verða sér úti um tíma
til þess að lesa eitthvað nýtt eða þá að birta
eitthvað nýtt á meðan glasnost er enn við
lýði. Ég verð að játa, að aldrei áður hef ég
lesið jafnmikið eftir samtímahöfunda, verk
um málefni sem núna eru efst á baugi í so-
véskum bókmenntum og blaðaskrifum. Og
aldrei áður af jafn brennandi áhuga. Það virð-
ist sem sjálf undirstaða sovétkerfisins hljóti
að vera í þann veginn að gefa sig ef dæma
má af þeim breytingum sem orðið hafa á
framsetningu og málfari í sovéskum bók-
menntum nú á dögum. Vitanlega er þetta
tálsýn ein. En það er harla kátlegt að leiða
hugann að því um leið, hve mjög allt járna-
virki sovéska ríkisins grundvallasat á mál-
fari, á margtuggnum, útjöskuðum skriffinna-
frösum. Sé bara blásið á það, þá hrynur það!
í enn eitt skiptið af ótal mörgum verðum við
vitni að þessu dularmagnaða viðhorfi til orðs-
ins sem sérkennandi er fyrir Rússa, rússnesk-
ar bókmenntir og sovéskt þjóðfélag í heild.
ÚRVIÐJUM ÓTTANS
En það sem mestu máli skiptir er að óttinn
sem er einkennandi fyrir Sovétmenn er nú
horfinn. Og þetta hefur gerst þrátt fyrir að
sovéska leynilögreglan KGB sé augljóslega,
en þó ekki alltaf sýnileg, nærstödd, en hún
4