Lesbók Morgunblaðsins - 03.02.1990, Page 4

Pétursson að raunverulegu skáldi, hvað þá
alla hina.
Hvað var það þá sem olli gosi í skáld-
gáfu Hallgríms?
Skýring þess og skilgreining er í senn
einföld og flókin; það sem skipti sköpum
og breytti hagyrðingi í skáld var laun-
helgur samruni trúar og sköpunar: allt
rann saman í eina guðdómlega vídd, gegn-
flæði milli trúar og ljóðs og ljóðs og trúar
svo þau urðu eitt; uppsprettan varð að ósi
og ósinn að uppsprettu — gos — og hið
fyrirhugaða skáld fæddist.
Þannig verða skáld til fyrr eða síðar og
fyrr og síðar. Líf þeirra og ljóð verður eitt,
óaðskiljanlegt, og sömuleiðis trú og sköp-
un. Skáld geta ekki haldið ljóði og lífi án
mikillar trúar, en munurinn á þeim flestum
og Hallgrími er sá að þau trúa á ljóðið en
hann á guð. Þau tilbiðja það sem upp-
sprettu eigin tilgangs, samanborið orð
skáldsins: Og ég var aðeins til í mínu ljóði.
Þegar hæst lætur hefst á þeim tilbeiðsla,
lifandi eða dauðum, gegnum fjölmiðla og
stefnur bókmennta og stofnanir. Engu að
síður flytur trú þeirra stundum fjöll — ljóð-
fjöll.
Svo mikill er kraftur trúar við upp-
sprettu allrar sköpunar; þó oftast sé hún
grugguð af sjálfsmynd skáldanna, en ekki
hrein og tær af helgun eins og hjá Hallg-
rími og birti guðsmynd: Krist á píslargöngu
heilagrar einfeldni í hjarta skáldsins, sem
fylgir honum eftir með taktslætti blæðandi
lífs og ljóðs.
Því nær og staðfastar sem þrenning
hjartans ást og von og trú stendur heil-
agri einfeldni trúarinnar því nákomnari
verða ljóð þess lesendum, svo heimkomin
að segja má að þeir lifi þau fremur en lesi.
Þannig stuðlar þrenning skáldhjartans að
lifstrú með ljóðtrú — og þegar best lætur,
að guðstrú.
Skilyrði þess að ljóðverk hafi svo skap-
andi áhrif er að höfundur hafi sjálfur lifað
það í vitund og veröld. Skínandi dæmi um
það eru Passíusálmarnir, sem eru lifaðir
fremur en skrifaðir og þess vegna nær-
göngul list í dag sem í gær — og á morgun.
Fram til upphafs Passíusálma og upp-
sprettu var Hallgrímur að leika sér að orð-
um, en á leið til fómandi helgunar í lífí
og ljóði, sem minnir á orð Steins Steinars
um að menn þurfi að lenda í lífsháska til
að verða raunveruleg skáld, þótt vissulega
væri sannara að tilgreina sálarháska í
þessu sambandi.
Leikni Hallgríms var það mikil að hann
hefði getað látið sér hana nægja, likt og
flestir höfundar enn í dag, til að vera gjald-
gengur sem skáld í tíma og tómi, verið
gutlari í farvegum uppsprettunnar á leið
til glötunar og gleymsku hafsins. En guð
hafði ætlað honum annað hlutverk og
lífvænna en næsta lárétt líststreymi um
flatneskjuna; öðrum samtímaskáldum var
látið það eftir.
Guð uppsprettunnar kallaði hann úr far-
vegum tíma og tísku og hélt honum föngn-
um með krafti þess lóðrétta liststreymis,
sem fargar manninum en framkallar skáld-
ið og minnir um Ieið á þessi orð í sannasta
listaverki trúarinnar fyrr og síðar:
Því hver sem vill bjarga lífi sínu, mun
týna því; en hver sem týnir lífi sínu mín
vegna, hann mun finna það.
I gosi því sem skapar skáld og skírir
það til trúar og tjáningar, á lífí, á ljóði, á
guði, týnast aukaatriði fyrir aðalatriðum.
Verkfæri og viðfangsefni andans víkja fyr-
ir sköpuninni, leikni fyrir list, hagyrðingur
fyrir skáldi. Því ekkert viðfangsefni, hversu
gott og göfugt sem það er, gerir mann að
skáldi, og ekkert verkfæri andans, hversu
leikið sem það er í hug, skapar list.
Slíkt undur megnar aðeins þessi innri
skím í miðju gosi guðdómlegrar sköpunar.
Þess vegna kastaði Hallgrímur frá sér
Samúelssálmum í miðjum klíðum orðleikn-
innar. Hann var ekki lengur iðnaðarmaður
andans með amboð sín heldur einn af sam-
verkendum sköpunarinnar.
Undanfari slíkrar vígslu er heimsstyijöld
sálarinnar, stöðugt innra og ytra stríð,
styijöld sem jafnt er háð í vitund sem í
veröld og Ieiðir í fyrstu til útskúfunar en
LJÓÐ OG TRÚ
Stórskáld velja
þyrnibraut til birtingar,
veg sjálfsfómar í lífí og
list. Því leyndardómur
og eðli allrar sköpunar er
fórnin, og skáldkross þar
ekki undanskilinn. Þau
búa tíðum við
skilningsleysi,
andstreymi og jafnvel
útskúfun. En hafi
vanhelg þrenning
heimsins vitjað þeirra, fé
og frægð og frami, hefur
skáldkrossinn gjarnan
brotnað af burðarleysi.
Eftir INGIMAR ERLEND
SIGURÐSSON
Einhvem tíma á þessu ári
hélt ég því fram í sjón-
varpsviðtali að yrkingar,
ljóðagerð, væru í eðli
sínu trúarleg athöfn,
jafnvel þó að höfundur
og lesendur gerðu sér
ekki grein fyrir því —
sem og algengt er.
Ég gaf í skyn og ef til vill fullyrti að
sköpun ljóða væri öðru fremur í sambandi
innra og samræmi við sköpunarverkið, sem
guð er höfundur að, ljóðin bæmst eins og
skeyti eftir duldum boðleiðum til skáldsins
— og vil nú bæta við: til biðjandi skálds
og bíðandi þeirra.
Eins og bænin er samgönguleið guðs
og manns er ljóðið samganga lífs og sköp-
unar og hlutverk þess að lífga allt sem
dafnar ekki og ella deyr í glötunarheimi
mannsins: þau verðmæti sem em stundleg
án trúar en eilíf með guði, sjálf lífsverð-
mætin.
Ýmsum kann að finnast djúpt í tékið
árinni, einkum þeim sem halda því fram
að hlutverk skálda sé að búa til bókmennt-
ir, eins og skáld og gagnrýnandi hefur
orðað það, í stað þess sem eðlilegra væri
að upplýsa: að það sem skáldin yrkja verði
ósjálfrátt að bókmenntum, hvað sem stofn-
unum þeirra og stefnum líður, meira að
segja fyrst og fremst það sem þau yrkja
án tilbúnings og fyrirframkröfu.
Hallgrímur Pétursson bjó að mestu leyti
til bókmenntir þar til hann orti ódauðlega
Passíusálma, fram til þess sköpunartíma
var hann aðeins skáld sem var hagyrðing-
ur — ef svo má að orði komast — líkt og
aðrir höfundar vísna og ljóða þess tíma,
þó stöku sinnum glitti í ósvikna gáfu.
Svo mun einnig á vorum tíma — með
sömu viðmiðun en breyttri aðferð, að flest
ijóðskáld ástunda tilbúning; og upp hefur
hlaðist meiri og óbundnari leirburður í far-
vegi ljóðagerðar síðastliðna áratugi en á
heilum öldum fyrr, þó að rímur og vísur
séu taldar með og nánast þjóðaríþrótt.
Það hefur vafist fyrir vitmönnum að
skilja hvemig og hvers vegna Hallgrímur
varð að stórskáldi, að því er virðist skyndi-
lega og í miðju kafi við að hagyrða Samú-
elsbók, líkt og hann frelsist i ófullgerðu
versi og hefji Passíusálma — upp, upp,
mín sál.
Ýmsir hallast af harmrænum skilningi
að líkþrá, holdsveiki Hallgríms, sem líklegri
og jafnvel óhjákvæmilegri skýringu átilurð
þess kvæðis, uppljómun þess og kraftbirt-
ing eigi fætur að rekja til píslargöngu hans
sjálfs í krossspor frelsarans, og séu þannig
holdleg sem andleg staðfesting á breytni
eftir Kristi.
Aðrir leita staðfestingar á tilkomu og
trúarlegri og skáldlegri dýpt þess í missi
Steinunnar, dóttur sem var augasteinn
Hallgríms og skáldborið afkvæmi.
Allt er vansannað og óljóst um tíma-
bundin tengsl og áhrif þeirra krossþungu
atburða á guðdómlegt upphaf Passíusálma
og helst má líkja við gos í sálinni. Hvort
þessi áföll höfðu í tímalegum skilningi af-
gerandi áhrif til sköpunar þessa krafta-
verks skiptir þó ekki megin máli. Því eflaust
skynjar sálin sorgir á undan stundlegri og
staðfestri birtingu þeirra.
Eftir sem áður skiptir máli til skilnings,
hvers vegna og hvemig verslægur hagyrð-
ingur verður að upphöfnu skáldi; líkt og
ljós á kerti öðlist kraft og ljóma stjömu,
svo stórfelld og björt er byltingin í skáld-
sýn þessa harmkvælamanns.
Þjáningarauki gerir engar. mann að
skáldi, allra síst stórskáldi. og áföll líklegri
til að valda langvarandi tjáningarleysi.
Ljóðgáfa hlýtur að vera meðfædd líkt og
músíkgáfa — t.d. Mozarts — þótt hún sé
síðbúnari vegna þess að hún er háð þrosk-
un allra skynfæra jafnt. Væri hún ekki
meðfædd gæti hver maður orðið skáld,
jafnvel stórskáld, með ásetningi og þjálfun
orðleikni. En slíkt nægði ekki einu sinni
til að gera hinn slynga hagyrðing Hallgrím
Mynd: Hnllgrímur Helgason
4