Lesbók Morgunblaðsins - 01.09.1990, Side 2

►
Nöfn Árnesinga 1703-1845
MELKJÖR
OGLALÍA
Felix er komið úr latínu,
óbreytt lýsingarorð sem
merkir farsæll, giftudrjúg-
ur, fijósamur. Á íslandi
eru dæmi þessa nafns þeg-
ar á 15. öld og í Noregi
frá 16. Að minnsta kosti
þrír Felixar eru í hópi dýrl-
inga, þeirra á meðal Felix páfí I. Messudag-
ur hans er 30. maí.
Tveir Feiixar voru á íslandi 1703, í Ámes-
sýslu og Gullbringu- og Kjós. Á 18. og 19.
öld fjölgaði þeim nokkuð, en urðu þó aldrei
margir. Árið 1801 voru þeir sjö, þar af fjór-
ir Ámesingar. Síðan varð nafnið tíðast í
Rangárvallasýslu.
Eftir
GÍSLA JÓNSSON
2. HLUTI
í þjóðskrá 1982 heita 14 menn Felix einu
nafni eða aðalnafni. Vandi í beygingu er
nokkur. Eigum við að segja frá Felixi og
til Felixar, eða eigum við að hafa þetta eins
í öllum föllum? Eg veit það ekki. Hitt veit
ég að latnesku beyginguna gengur ekki að
nota (felix-felicem-felici-felicis).
Gabríel er úr hebresku, nafn eins hinna
frægu höfuðengla. Hinir vom Mikael, Raf-
ael og Uriel. í Lilju (27) segir frá Gabríel
engli að hann var mjög skrautlegur, er hann
fór með fræga boðun til Maríu meyjar:
Leið, sigrandi páfugls prýði,
pentað innan firmamentum,
Gábríél sem geisli sólar
gleðilegr í Ioft in neðri.
Sendiboði kom sjöfalds anda,
svo er greinanda, að husi einu.
Sannr meydómur sat þar inni,
sjálft hreinlífið, geimsteinn vífa.
Þarna sagði líka að festingin (firmament-
um) væri máluð (pentuð) innan.
Nafnið Gabríel á að fela í sér að guð sé
máttugur, og þá sá sem hans maður er,
„hetja guðs“.
Árið 1703 hétu tveir íslendingar þessu
nafni, annar í Ámessýslu og hinn í Skafta-
fellssýslu. Á 19. öld lifði nafnið naumlega
af. I aðalmanntaii hafa flestir orðið 1910,
sex. Nafnið er afar fáheyrt nú, en þó var
einn íslenskur sveinn skírður Gabríel 1985.
Gamli var talsvert nafn á Norðurlöndum
fyrrmeir, trúlega viðurnefni í upphafí. Fyrst-
ur, svo vitað sé, var Gamli sonur Eiríks
blóðöxar Haraldssonar hárfagra. Á 12. öld
var á íslandi ágætt skáld með þessu nafni,
kanoki í Þykkvabæ í Álftaveri. Tveir menn
í Sturlungu heita Gamli, en 1703 vom þeir
fímm, einn þeirra í Árnessýslu, og þar lifði
nafnið lengst. Árið 1801 var einn eftir:
Gamli Greipsson, 73 ára, Amarholti í Út-
hlíðarsókn.
Iðulega var nafnið Gamli notað sem gælu-
nafn af Gamalíel, eftir að það nafn var tek-
ið hér upp, í síðasta lagi á 17. öld.
Gísli var lengi miklu algengara nafn í
Árnessýslu en víðast annarstaðar, sjá skrár.
Um uppmna og merkingu þessa gamla norr-
æna nafns, sem einnig er til endingarlaust,
hefur margt verið ritað og mistrúlegt. Þetta
er skylt orðum eins og geir = spjót og
geisli, svo og öðmm orðum í skyldum málum
sem tákna eitthvað svipað í laginu. Af sam-
anburði við lík nöfn, einkum í þýsku, er svo
að sjá að frummerkingin væri helst „bog-
maður, örvarskytta, spjótliði". Eitthvað er
það í tengslum við hermennsku. En kenning-
unni um „tryggingarfangann" er nú fremur
hafnað. Nafnið Gísli hefur sjálfsagt haft
skaplega merkingu, svo algengt sem það
var. í Landnámu heita sjö menn þessu nafni
og tveir Gísl, í Sturlungu fimm og tveir. I
manntalinu 1703 er endingarlausa gerðin
horfín, en 419 heita Gísli, sjá fyrr. Nafnið
er þá langalgengast í Ámes- og Rangár-
vallasýshim. Það komst svo í fjórða sæti
karla í Ámessýslu, bæði 1845 og 55. Árið
1910 hét 751 íslendingur Gísli (nr. 11,
1,8%). Af þeim voru 114 fæddirÁrnesingar.
Nú hefur allmjög dregið úr vinsældum
þessa nafns. Það er t.d. komið ofan í 30.
sæti í árgöngunum 1960 og 76. Ekki hefur
það hækkað síðan, enda eru einlægt að
berast fréttir um það utan úr heimi, að
menn hafí verið að „taka gísla“.
Gu/mhvatur=„bardagaglaður“, er gamalt
nafn. Brandur Gunnhvatsson er nefndur í
ættartölu í Sturlungu. Annars kemur nafnið
aðeins fýrir að fomu í norskum heimildum,
segir Lind.
Einn íslendingur hét þessu nafni 1703,
Gunnhvatur Þorkelsson, níu ára bóndasonur
á Sólheimum í Hmnamannahreppi. Þetta
hressilega nafn sé ég svo ekki framar.
Hallkatla samsvarar karlheitinu Hallkell
og HallketiII. Hallur er steinn, en 'ketill í
mannanöfnum kannski sama sem hjálmur.
Kvenmannsnafnið Hallkatla er fornt, en
var sjaldgæft bæði í Noregi og á íslandi.
Kunnust er Hallkatla Þiðrandadóttir hús-
freyja í Krossavík. Þetta er einstaklega
myndarleg samsetning, og hvorki Deisí né
Dollí. Aðeins ein íslensk kona hét Hallkatla
1703, í Árnessýslu, en eftir það fínn ég
engin dæmi.
Hallvör „hin sterka vemdarvættur", var
svolítið algengara og entist betur. Árið 1703
vom sex, þar af tvær í Árnessýslu. Talan
var svipuð aila 19. öldina en nafnið er horf-
ið 1910 og virðist ekki hafa verið endurnýj-
að.
Mig grunar að ýmsir hafí misskilið þetta
nafn og önnur þvílík. Menn fóm að setja
fyrri hlutann í samband við sögnina að hall-
ast, en í síðari hlutanum hafa sjálfsagt
ýmsir skynjað líkamshlutann vör. Geiflaður
munnur var svo sem ekki fýsilegur. Ýmis
góð nöfn þarf að skýra, svo að þau týnist
ekki og annað verra komi í staðinn.
Hólmgerður virðist ekki vera fom sam-
setning, fínnst a.m.k. ekki í heimildum fyrr
en í manntalinu 1703. Þá bar ein íslensk
kona nafn þetta, Hólmgerður Steinmóðs-
dóttir, 41 árs, húsfreyja í Árbæjarhjáleigu
í Ölfusi. Og enn vom það Ámesingar einir
sem héldu tryggð við þetta fágæta nafn
árið 1801. Þá var Hólmgerður Jónsdóttir,
74 ára, á Úlfljótsvatni og átti ekki nöfnu.
Síðan fínn ég ekkert dæmi þessa myndar-
lega nafns.
Ef við reynum að fá heildarmerkingu út
úr samsetningunni Hólmgerður, þá mætti
það vera „sú vemdarvættur sem ekki hopar
af hólmi“.
Hólmfastur hefur svipaða merkingu í
hópi karla. Ekki flýr hann. Þetta nafn kem-
ur fyrir í fomum norskum heimildum, en á
íslandi fyrst um 1500. Þá er nefndur Valdi
Hólmfastsson í dómskjali; var eitthvað brell-
inn.
Nafnið Hólmfastur var helst í Árnessýslu
og Gullbringu- og Kjós., þá sjaldan menn
vom nefndir þvi. Tveir vom 1703, sinn í
hvorri sýslunni. Nafnið rétt hjarði fram eft-
ir 19. öld, en nú er það löngu horfíð af lif-
andi mönnum, sýnist mér. Kunnastur þeirra,
er nafnið bám, er líklega Hólmfastur Guð-
mundsson hjáleigubóndi á Bmnnastöðum á
Vatnsleysuströnd, sá er kaghýddur var við
staur á 17. öld fyrir lítilfjörlegt neyðarbrot
á reglum um verslunareinokun. Hann var
56 ára, húsmaður í Innri-Njarðvík, árið
1703.
Hróbjartur hefur glæsilega merkingu:
„hróðrarbjartur" eða sá sem nýtur.frægðar-
ljóma. Við höfum svo sem líka tekið upp
útlendu gerðina Robert.
Eins og vera ber, var Hróbjartur rímna-
hetja og nafnið hreint ekki svo sjaldgæft í
gamla daga, 13 til dæmis á íslandi 1703,
þar af sex í Ámessýslu. Nafnið hélst lang-
best á 19. öld í Ámes- og Rangárvallasýsl-
um. Árið 1910 vom enn 13, og allir nema
einn fæddir sunnan-_ og suðvestanlands.
Enn bera nokkir íslendingar þetta nafn,
en ekki er það í miklum metum síðustu
áratugi. Kannski misskilja einhverjir fyrri
hlutann.
ísólfur er gamalt norrænt nafn og til var
að ísólfur væri kenning fyrir bjarndýr: „úlf-
urinn á ísnum“. Mannsnafn þetta var haft
bæði í Noregi og þó oftar á íslandi. Árið
1703 vom tíu, þar af þrír í hvorri, Ámes-
og Rangárvallasýslu. Síðan varðveittu Ár-
nesingar þetta nafn einir um langa hríð.
Árið 1801 vom tveir, báðir Ámesingar, og
1845 aðeins einn: Isólfur Grímsson, 29 ára,
á Bóli í Torfastaðasókn.
—. Nafnið hefur alla tíð verið fremur fátítt,
en kunnastur er ísólfur Pálsson^organisti,
fæddur 1871.
íunn er dálítið dularfullt nafn. Ekki hef
ég um það fom dæmi, en fjórar eru taldar
heita svo (eða Iunrí) 1703, tvær í hvorri
sýslu, Ámes- og Gullbringu- og Kjós. Orð-
myndin, sem hér er sett í sviga, bendir tii
þess að þetta sé ef til vill, eins og Hermann
Pálsson lét sér detta í hug, „afbrigði af
nafni Iðunnar", og em þó framburðarbreyt-
ingarnar Iðunn>Iunn>íunn ekki neitt upp-
lagðar. En ég fæ ekki betra boðið.
Iunn, eins og próf. Bjöm Magnússon
bókar þetta, var alveg bundið við tvær fyrr-
nefndar sýslpr. íunnir vom þq'ár 1801 og
tvær 1845. í skrá Sigurðar Hansens 1855
er engin, en hann kynni að hafa breytt
þessu í Iðunn. Hvað um það. Nafnið sé ég
ekki framar.
En hvað merkir þá gyðjuheitið Iðunn?
Ætli það sé ekki sú sem endumýjar eða
heldur síungu? Það var hlutverk hennar í
Gylfaginningu, sbr. orð eins og iða, IðavöII-
ur, iðgrænn, iðulejga.
Lalía.var ein á Islandi 1703, Lalía Eiríks-
dóttir, sex ára, í Haga í Gnúpveijahreppi.
Foreldrar hennar hétu alíslenskum nöfnum.
Nafnið er hugsanlega stytting úr Evlalía=
fagurtalandi, „góðmælt". Lalía er eiginlega
„sú sem talar"; í grísku laleo, sögn í þeirri
merkingu.
Ekki sé ég nein merki þess að Lalía í
Haga ætti nöfnu, hvorki fyrr né síðar.
Melkjör er ofurlítið íslenskuð gerð af
Melchior, en svo hét einn hinna þriggja
„Austurvegsvitringa" eða konunga sem
færðu Jesúbarninu gjafír, gull, reykelsi og
myrru. Nafnið er úr hebresku og merkir
„konungur ljóssins" eða „konungurinn (guð)
er ljós“. Nafn þetta höfðu Danir tekið upp
á 15. öld, en ekki hef ég eldri dæmi þess
hér á landi en frá 1703. Þá var einn: Mel-
kjör Eiríksson, 34 ára, á Vatnsleysu í Bisk-
upstungum.
Allur gangur var síðan á stafsetningu
nafnsins, þá sjaldan það kom fyrir á 18.
og 19. öld, en 1801 vom þrír og 1855
tveir. Allir vom þeir sunnan- eða suðvestan-
lands. Árið 1910 var einn Melkjör eftir,
fæddur í Mýrasýslu. Og síðan víst ekki sög-
una meir.
Óshildur var nafn þriggja sunnlenskra
kvenna 1703, ein í Vestmannaeyjum, ein í
Rangárvallasýslu og ein í Ámessýslu. Þetta
er tvímynd við Áshildur. Orðið ás(s) gat
tekið u-hljóðvarpi og breyst í ós,_ sbr. og
Ásmundur-Ósmundur (Osmond), Ásvaldur-
Ósvaldur o.s.frv.
Engin íslensk kona hét Áshildur 1703,
ep Árnesingar varðveittu hins vegar gerðina
Óshildur alla 18. öldina. Á fyrri hluta hinn-
ar 19. týnist það.
Áshildur kemur svo ekki til skjalanna á
ný fyrr en á okkar öld; hafði reyndar verið
sárasjaldgæft hérlendis til foma, en fremur
tíðkað í Noregi.
Óttar(r) er fomt norrænt nafn= „ótta-
legur hermaður" (< *ÓhtahaijaR fremur en
*OhtagaiRaR) Nafnið var ekki algengt. í
Sturlungu bregður fyrir einum, í manntalinu
1703 vom þrír, einn þeirra Árnesingur. Þar
í sýslu varðveittist nafnið á 18. öld; var einn
eftir 1801: Óttar Vigfússon, 54 ára, Odd-
geirshólum í Hraungerðishreppi. Með hon-
um_ sýnist nafnið deyja út um sinn.
Árið 1910 hefur það verið endumýjað.
Hét þá einn íslendingur aftur Óttar, fæddur
í Ámessýslu. En á þessari öld tók landið
að rísa nokkuð. Árin 1921-50 var 51 sveinn
þessu nafni nefndur, og í þjóðskrá 1982
heita svo 78 einu eða aðalnafni. Það er vel
lifandi síðustu áratugi, oftast 5-10 í árgangi.
Ragnfríðurer ekki fínnanlegt nafn í mjög
fomum heimildum, eða ekki fyrr en á 12.
öld. Goðin vom nefnd regin (ef. ragna), og
Ragnfríður er líklega „sú sem goðin elska
(fijá)“. Nafn þetta mun hafa verið algeng-
ara í Noregi en á íslandi, en afbakaðist þar
snemma. Koma fyrir gerðirnar Ragnríð(ur),
Rangríð(ur) og loks Randíð(ur).
Ein Ragnfríður er nefnd í Sturlungu, og
1703 em hér á landi fímm, þijár þeirra í
Árnessýslu. Á 18. öldinni hnignaði nafninu
til muna, og 1801 er aðeins ein íslensk
kona svo nefnd: Ragnfríður Jónsdóttir, 66
ára, á Nautabúi í Skagaíjarðarsýslu. Eitt
dæmi fínn ég síðar, á 20. öld.
Þegar kemur að breyttu gerðinni, er hér
ýmist haft Randíður eða Randíð. Randíður
Bjamadóttir Ólasonar frá Hvassafelli í Eyja-
fírði er kunn af skjölum frá 15. öld. Árið
1703 em fjórar þingeyskar konur taldar
heita Randfð, en 11 á landinu öllu eru skráð-
ar Randíður, þar af sex í Ámessýslu.
Árið 1801 telur próf. Björn Magnússon
að sjö konur hafí heitið þessu nafni, en mér
teljast þær fímm, en þá koma til viðbótar
tvær sem ég hef séð bókaðar Randheiður.
Erfítt er að henda fullkomnar reiður á
þessu, sbr. Randíð, svo og Randeiður og
Randfríður sem einnig bregður fyrir.
Skíði er fornt nafn, en óvíst hversu það
er hugsað. Þetta gæti verið viðumefni á
góðum skíðamanni, þama gæti verið fugls-
heitið skíði, en ekki síst er þetta „sá sem
klýfur" = hermaður. Skíð hefur fmmmerk-
inguna „klofínn viður“, skylt skilja (að) og
þýsku scheiden = kljúfa.
Skíði var fremur notað á íslandi en í
Noregi, en fárra einna er getið í Land-
námu, Sturlungu og fleiri gömlum bókum.
Þá var Skíði aðalpersóna í frægri rímu frá
15. öld.
Framhald í næstu lesbók.
Höfundur er frv. menntaskólakennari á Akur-
eyri.
2