Lesbók Morgunblaðsins - 01.09.1990, Síða 5

Karl 12. Svíakonungur var aðeins 18 ára, þegar hann réðst
gegn nágrönnum sínum, Dönum, en höfuðandstæðingur
hans var Pétur mikli Rússakeisari. Svo fór, að Eystrasalts-
veldi Svía féll í hendur Rússum, en til að bæta sér það upp,
tók Karl Noreg frá Dönum.
Pétur mikli, Rússakeisari, einn frægasti þjóðhöfðingi 18.
aldarinnar.
ið hafði verið milli bols og höfuðs á sænska
hernum sem ráðist hafði inn í Noreg.
Enda þótt Danakonungur og Rússakeis-
ari hefðu háð langvinna styrjöld við sameig-
inlegan óvin var grunnt á viðsjár og hags-
munaárekstra þeirra í milli. Tengdasonur
Péturs mikla var Karl Friðrik hertogi af
Gottorp. Hann hafði án árangurs leitað eft-
ir að verða konungur í Danaveldi og fá eign-
ir ættarinar í Slésvík í hendur sínar á ný.
Hann var náfrændi Karls XII. og hafði að-
setur í Svíþjóð. Friðrik IV. hafði tryggt sér
yfirráð yfir Gottorp með því að innlima það
í Slésvík með friðarsamningunum eftir
1720. í huga Karls Friðriks brann heift og
hefndarhugur. Af Juel er það hins vegar
að segja að hann bjóst á ný til ferðar á
konungsfund í upphafi árs 1720 ásamt eig-
inkonu og syni. Hann skrifaði konungi bréf
næstum því með grátstafinn í kverkunum
þar sem hann ýmist hótaði eða grátbað
hann um að sjá til þess að hann þyrfti ekki
að hrekjast úr landi og leita sér viðurværis
í öðrum þjóðlöndum og endaði með því að
biðja konung að senda sig til Finnmerkur
til að stuðla að gæfu þeirra og gengi sem
þar eyddu aldri sínum. Konungur sneri baki
við honum og auk þeirra vonbrigða andað-
ist kona Juels um haustið. Páll Juel virðist
hafa haft nokkurn þjóðlegan metnað og það
kemur hvað skýrast fram í eftirmála við
ljóðabók hans, þar sem hann vildi hefja
móðurmál sitt til vegs á ný og skipa því á
bekk með öðrum þjóðtungum, en þetta
minnir um sumt á Eggert Olafsson.
Leið ekki á löngu uns ný áform og dag-
draumar bæru skáldskap hans og búnaðar-
hyggju ofurliði. Frá þeim degi að Juel var
í Björgvin hafði hann þekkt til Grænlands-
siglinga og fylgst með trúboði Hans Egedes
og aflað sér upplýsinga um Grænland. Juel
hafði lagt fyrir konung tillögur um að stofna
til nýlendu á Grænlandi að nýju þegar hann
var í Danmörku árið 1711 og bauðst þá til
að kynna sér málið betur. Nú tók hann það
upp á ný, sendi konungi nýjar tillögur að
stofna til danskrar verslunar á Grænlandi
og bauðst til að takast rannsóknarferð á
hendur á eigin kostnað og enn var þögnin
eina svarið sem hann fékk. Hins vegar var
stofnað grænlenskt verslunarfélag í Björg-
vin árið 1721 og þar kom þekking Hans
Egedes stofnendum til góða. Síðsumars
1722 kynntist Páll Juel sænskum baróni og
general-major að nafni Gustaf Wilhelm
Coyet. Hann var ævintýramaður á villigöt-
um og í nánu vinfengi við vínguðinn. Þeir
svarabræður Juel og Coyet áttu það sameig-
inlegt að báðir báru þungan hug til danskra
stjórnvalda. Coyet gat komið því til leiðar
að áform Juels varðandi Grænland var lagt
fyrir þá sem fóru með konungsvald í Svíþjóð,
en það hlaut engan hljómgrunn. Þá var leit-
að á ný mið og það lagt fyrir sendiboða
Péturs mikla Rússakeisara í Kaupmanna-
höfn.
Stórpólitísk Áform
Þegar leið að áramótum bættist þriðji
maðurinn í sálufélagið. Sá hét Hörling og
var sænskur að ætt og majór að tign, en
hafði aðsetur i Holtsetalandi og var þegn
Karls Friðriks hertoga af Gottrop. Þess er
áður getið að Karl Friðrik missti Slésvík í
Norðurlandaófriðnum. Hins vegar átti hann
í vonum að verða tengdasonur Pétur mikla
og vænti þess að geta orðið konungur í
Svíþjóð vegna skyldleika við Karl XII.
Aform Juels og félaga var að skipta
Danmerkurríki með aðstoð Rússakeisara
þannig að hann fengi Grænland, ísland og
Færeyjar en hertoginn af Gottorp Noreg.
Það gaf hugmyndinni býr undir vængi að
Juel skynjaði óánægjuna sem ríkti í Noregi
með yfirráð Dana. Aframhaldið skyldi verða
sameining Noregs og Svíþjóðar og Karl
Friðrik verða konungur beggja landanna,
Þessi hugmynd féll vel að stefnu Péturs
mikla að gera Rússland að flotaveldi og
beina sjónum þess í vesturátt. Það var rússn-
eski flotinn sem átti að leggja Grænland,
ísland og Færeyjar undir veldi Péturs mikla.
Þeir svarabræður voru svo hrifnir af hug-
myndum sínum og áformum að þeir gættu
ekki þagnmælsku sem skyldi ekki síst þegar
vínið vermdi sál eins og löngum var raunin
með Coyet. Einnig þótti grunsamlegt hvað
Hörling var tíður gestur og þaulsætinn í
Kaupmannahöfn.
Æðsti maður póstmála í Kaupmannahöfn
hét Christian Erlund og hafði embættisheit-
ið Overpostkontrollör. Hann kunni vel þá
vammifirðu íþrótt að opna bréf manna sem
um hendur hans fóru og lesa. Hann tók
brátt að hnýsast í bréf HÓrlings majórs til
Karls Friðriks hertoga og þá kom hið sanna
í ljós um áform þeirra svarabræðra. Dönsk
stjórnvöld fengu brátt veður af þessu og
fólu Erlund að fylgjast með bréfaskiptum
þremenninganna við útlönd.
Brátt þyngdist straumur uggvænlegra
atburða og sjórnvöld létu til skarar skríða.
Páli Juel varð ljóst að athyglin beindist að
honum í auknum mæli og áður en gerð var
húsrannsókn hjá honum 5. febrúar 1723
hafði honum tekist að eyðileggja nokkur
þeirra bréfa sem höfðu að geyma nákvæm-
ustu upplýsingarnar um ráðagerð þeirra,
en honum sást yfir eftirrit af bréfi til Pét-
urs mikla Rússakeisara um Grænland og
Erlund fann það við húsrannsóknina. Juel
bað um að mega sjá skjalið, hrifsaði það
til sín og reif þann hluta þess þar sem undir-
skrift hans var, stakk honum upp í sig og
ætlað að renna honum niður, en Erlund var
einnig viðbragðsfljótur og tók hann kverka-
taki svo að Juel varð að skyrpa því út úr
sér og Erlund hrosaði sigri með undirskrift-
ina í höndum.
RANNSÓKN, Pyndingar
OgAftaka
Þar með var Juel handtekinn og sérstök
rannsóknarnefnd skipuð þar sem Erlund var
einn nefndarmanna. Nú fóru í hönd réttar-
höld þar sem öllum pyndingartólum var
beitt. Sú aðferð sem notuð var við þessa
rannsókn hefir síðan verið talinn smánar-
blettur í réttarsögu Danmerkur. Það gerði
sitt til að réttarhöldin urðu eins ströng og
hægt var að konungur óttaðist að bak við
áform Juels og félaga leyndust samtök í
Noregi sem hefðu áform um samsæri gegn
konungi á pijónunum og yfirráðum hans
þar í landi. Juel var dæmdur til dauða 6.
mars 1723. Þrátt fyrir dauðadóminn fór
fram önnur lota þar sem réttað var á þýsku
jafnframt því að leitað var að mögulegum
drottinssvikurum eða mönnum sem væru
konungi andstæðir. Konungur staðfesti
dauðadóminn og bætti því við að aftakan
skyldi fara fram sem fýrst. Það var frost-
kaldur vetrarmorgunn þegar Juel var leidd-
ur til aftökunnar á Nýja torgi. Lögreglu-
stjórinn áminnti fangann að segja nú allan
sannleikann. Juel kvaðst engu hafa við að
bæta og gekk rólegum skrefum upp á af-
tökupallinn. Þar afklæddist hann, kraup
niður á höggstokkinn og böðullinn vann
verk sitt. Mannfjöldanum var sýnt hið af-
höggna höfuð og honum tjáð að þetta væri
höfuð landráðamannsins. í dauðadóminum
er ekki kveðið á að líkið skyldi hlutað sund-
ur, en víst má telja að svo hafi verið gert
og höfuð sett á stjaka, en líkaminn settur
á hjól fyrir utan Vesturport öllum sem hjá
fóru til viðvörunar.
Örlög félaga Juels urðu þau að Hörling
var vísað úr landi og Coyet var dæmdur til
dauða, en dómurinn mildaður í ævilangt
fangelsi og hlaut hann einn á dag til viður-
væris. í fangelsinu minnist hann horfínna
gleðistunda þegar hann var gestur í leikhús-
inu í Litlu-Grænugötu þar sem leikrit Hol-
bergs voru leikin. Nú voru veigar Bakkusar
eina huggunin, sem hann neytti ótæpilega
til síðasta dags lífs síns.
Einhver kynni að spyrja hvort ráðabrugg
Juels og félaga hafi ekki dregið dilk á eftir
sér. Friðrik konungur IV. var tortrygginn
að eðlisfari og gætti þess einkum í samskipt-
um við embættismenn og aðalborna. Hann
óttaðist að setið væri á svikráðum við sig
í Noregi og rannsókn var hrundið af stað
gegn ákveðnum mönnum þar í landi sem
Juel hafði nafngreint á pínubekknum, en
ekkert kom út úr rannsókninni. Hins vegar
varð þetta til þess að konungur hvarf frá
að taka saman nýja jarðabók í Noregi vegna
ótta við uppreisn, en jarðabókin hefði getað
orðið grundvöllur nýrra álaga á norsku þjóð-
ina. Atburðurinn hafði einnig í för með sér
stefnubreytingu í utanríkismálum Dana.
Friðrik IV. hallaðist meir en áður að Rússa-
keisara og talið er að ótti við að missa
Noreg hafi þar gert sitt til.
Einhver kynni að spyija hvort íslendingar
hafi haft veður af áformi Juels og félaga.
Það hafa menn ekki getað merkt. Jarðabók
sú sem kennd er við Árna Magnússon og
Pál Vídalín var í höndum danskra stjórn-
valda, en ekki verður séð að ótti íslenskra
bænda við nýjar álögur í kjölfar hennar
hafi átt við rök að styðjast, enda í samræmi
við að leggja slík áform til hliðar í Noregi.
Margt hefir verið ritað um Povel Juel og þeir sem
viþ'a kynna sér betur sögu hans og ævilok má
benda á grein i Danske Saml. III, 47-68. Höfundur
hennar er C.E. Secher og rannsóknin reist á skjöl-
um í leyndarskjalasafni konungs í Kaupmanna-
höfn. Einnig má benda á Registratur for 1723 í
Krigskansellíinu í Kaupmannahöfn. Laurits Rep-
stad tilgreinir margvíslegar heimildir um Juel í
grein sinni í Nordiske arkivstudier 1977.
Höfundur er fyrrum skjalavörður í Þjóðskjala-
safni.
SIGRÚN
VALGARÐSDÓTTIR
Morgun-
kaffi
Regnbogi yfir Berlín
í dagrenningu
sátu tveir
við múrinn
Annar blár. Hinn fjólublár.
steinar fyrir koll
borðið með graffitimálningu.
Frelsi í bollunum
brauðið enn sætara tákn um frið.
(Þeim höfðu verið sköpuð álög)
Þar
sem þeir sátu
andspænis hvor öðrum
geislandi af sigurvissu
bærðist með þeim óróleiki.
Myndu þeim sköpuð álög að nýju?
Boginn myndaði brú
streymdi á milli
fjöldinn við sitthvorn endann
að ðska sér.
Höfundur er nemandi í sagnfræði og fjöl-
miðlun.
ÞÓRA BJÖRK
BENEDIKTSDÓTTIR
Vinnu-
morgunn
Það gerðist
að morgni
sú minning
er hlý,
ég lagðist í grasið
lét sál mína
hvílast
golan við hár
mitt gældi
svo blítt.
Hafaldan kyssti
hljóðlega sandinn
fuglarnir kvökuðu
vorljóðin fögur
ástfangin blóm
flugunnar biðu.
Alsæl að morgni
ég augnablik lá
frá heimsins táli, og
hverfulli veröld.
Þetta var
stund milli stríða.
LESBÓK MORGUNBLAÐSINS 1. SEPTEMBER 1990 5