Lesbók Morgunblaðsins - 01.09.1990, Blaðsíða 4

Norræn stjórnmál annó 1713: Friðrik 4. einvaldskonungur í Danmörku, mætir á hvítum hesti þegar fulltrúi Svíakonungs
afhendir honum sverð sitt sem tákn um uppgjöf. Þá höfðu Danir og Svíar átt í langvarandi ófriði.
Vildi koma íslandi
undir Rússakeisara
að bar til á frostköldum vetrarmorgni í Kaup-
mannahöfn 8. mars 1723 að mannfjöldi
streymdi til Nýja torgs til að horfa á aftöku
sakamanns sem var sekur fundinn um landráð
og drottinsvik. Þeir sem næst stóðu sáu að
Páls Juels er ekki getið í
kennslubókum í
íslandssögu, en hann
hefði þó getað haft meira
en lítil áhrif á gang
íslandssögunnar, ef ætlun
hans hefði orðið að
veruleika. Áform Juels
og félaga var að skipta
Danmerkurríki með
aðstoð Rússakeisara,
þannig að hann fengi
Grænland, ísland og
Færeyjar. Þetta
ráðabrugg mistókst og
svo fór, að Páll Juel var
tekinn af lífi á ruddalegan
hátt Kaupmannahöfn
1723.
Eftir AÐALGEIR
KRISTJÁNSSON
fanginn bar þess merki að hafa liðið miklar
píslir og pyndingar og enn var bætt um
betur áður en böðulsöxin sneið höfuðið af
bolnum.
Maðurinn sem lét líf sitt með svo hörmu-
legum hætti átti litríkan feril að baki. Hann
fæddist í Þrándheimi árið 1673 að því talið
er og var skírður Povel Juel. Til hægari
verka getum við nefnt hann Pál Juel. Það
munaði e.t.v. ekki svo ýkja miklu að hann
kæmi við sögu íslands með svo afdrifamikl-
um hætti að nafn hans_ stæði þar skráð.
Draumurinn um Soviet-ísland, óskalandið,
hefði þá e.t.v. orðið veruleiki. Hér á eftir
verður stuttlega greint frá hvaða atburðir
leiddu til þess að sú ráðagerð varð til og
hver endalok hennar urðu. Faðir Páls Juels
fékkst við kaupsýslu og rak verslun norður
á Hálogalandi og víðar á norðurslóðum
Noregs. Báðir foreldrar hans voru af bænda-
ættum frá Norður-Mæri. Páll Juel undi því
illa að vera ekki af göfugra bergi brotinn
og greip til áttvísinnar og með tilstyrk henn-
ar læddi hann því inn að hann væri í reynd
aðalborinn. Hið óbeislaða hugarflug og tak-
markalítið virðingarleysi fyrir staðreyndum
gerði honum ættfærsluna auðvelda.
Um eitt skeið fékkst Juel við ritstörf og
því hefir verið haldið fram að áhrifa frá því
sem hann lét eftir sig á þeim vettvangi
hafi haft sín áhrif hér á landi eins og víðar
um Norðurlönd. Því er rétt að taka smá
hliðarspor í frásögninni. Norskur skjalavörð-
ur, Laurits Repstad að nafni, skrifaði rit-
gerð um Juel og embættisstörf hans og þær
embættisbækur sem hann lét eftir sig og
önnur skjalagögn sem tengjast lífi hans,
störfum og endalokum.
ÁTTIOFT í ÚTISTÖÐUM
Páll Juel dvaldist í Kaupmannahöfn
síðustu ár ævi sinnar. Árið 1721 komu út
tvær bækur frá hendi hans, Ijóðabók sem
bar heitið Hamingjuríkt líf — Et lycksaligt
Liv — og kennslubók í landbúnaði — En
god Bonde, hans Avl og Biæring. Sú bók
kom út í mörgum útgáfum og var mikið
lesin í Noregi og víðar um Norðurlönd.
Repstad hefír engan fyrirvara á því að segja
að áhrifa hennar hafi gætt hér á íslandi.
Rétt er að minnast þess að Fuhrmann amt-
maður sem kom hingað til lands 1718 var
frá Björgvin. Ekki má heldur gleyma því
að Thodal stiftamtmaður var norskrar ættar
og starfaði þar um skeið áður en til íslands
kom, en hann var mikill áhugamaður um
kornrækt og umbætur í íslenskum landbún-
aði. E.t.v. gætir áhrifa frá Juel í Búnaðar-
bálki Eggerts Ólafssonar og í ritum mágs
hans, séra Bjamar Halldórssonar í Sauð-
lauksdal. Hér er auðveldara að geta sér til
en sanna réttmæti tilgátunnar, en það virð-
ist meira en möguleiki að á þessum vett-
vangi leynist áhrif frá Páli Juel. Hins vegar
hefði það orðið miklu afdrifaríkara fyrir
ísland, hefði sú ráðagerð orðið að veruleika
sem örlögin gerðu að engu.
Af Páli Juel er það að segja að hann
naut lítillar menntunar í æsku. Menn hafa
mikið brotið heilann um hvers konar mann-
gerð hann var. Eitt er víst, hann var upp-
reisnargjam, viljasterkur og ráðrikur. Hitt
er ekki eins skýrt hvort hann hafði mikið
sjálfsöryggi til að bera eða hvort efasemdir
og metnaðargimd toguðust á. Hann átti
jafnan í útistöðum við þá sem yfir hann
vora settir, en hvort það var vegna þeirra
lágt settu í þjóðfélaginu eða vegna eigin
framadrauma er erfitt að segja.
Af Páli Juel er það frekar að segja að
hann stundaði verslun norður á Hálogalandi
í upphafi líkt og faðir hans. Þar mun hann
einnig hafa lagt stund á málafærslustörf
og sagan segir að hann hafi verið settur til
að gegna fógetastörfum um skeið, en erfítt
mun að greina sundur hvað er þjóðsaga og
hvað veraleiki. Páll Juel varð fljótlega þjóð-
sagnapersóna og þær sögur sem af honum
gengu, geyma í öllu falli þann sannleika að
menn ætluðu honum ýmis óhæfuverk með
réttu eða röngu. Þannig á hann að hafa
komið því til leiðar að bærinn á Harstad
brann og að þar fórst kona sem var vanfær
af hans völdum. Einnig lifði orðsveimur um
að hann hefði verið valdur að dauða föður
síns sem féll frá laust eftir aldamótin 1700.
Snemma fór að bera á því hvað öll skil
milli veraleika og ímyndunar vora á reiki í
huga hans. Juel var hjátrúarfullur, trúði á
drauma, fékkst við gullgerð og lagði stund
á hvers konar dulræna hluti. Hann var þess
fullviss að hann væri til mikilla afreka bor-
inn og stefndi að takmarkinu með mikilli
atorku og baráttugleði og hvergi vandur
að meðulum til að ná sínu fram.
Kvaddur Á Konungsfund
Svo er að skilja sem ferill Juels á Háloga-
landi hafi verið með þeim hætti að honum
hentaði ekki að dveljast þar til langframa,
þó að umgengni manna við bókstaf laganna
væri með þeim hætti sem best hentaði í
hverju tilvikj og þar kunni Juel vel til verks.
Svo mikið er víst að hann flutti sig um set
suður á bóginn og settist að í Björgvin. Þar
hóf hann málafærslustöf og þegar bæjarfóg-
eti staðarins var settur af kom Juel í hans
stað. Þar fór raunar á sömu leið því að
Juel var einnig vikið frá um stundarsakir
vegna siðlausrar framkomu hans gagnvart
yfirvöldum bæjarins. Þessir atburðir urðu á
áranum 1708-10. Því má segja að um þetta
leyti verði þáttaskil í lífi Juels. Hann hafði
tekið saman tillögur til umbóta í fjárstjóm
ríkisins. Allar nýjar hugmyndir um endur-
bætur sem miðað gætu að því að rétta við
fjárhag ríkisins eftir langvarandi styijaldir
og ærinn herkostnað vora með þökkum
þegnar. Tillögumar komust á borð konungs
og Juel var kvaddur á konungsfund í janúar
1711. Hann lét ekki ganga á eftir sér, enda
hafði hann dreymt að konungur mundi gera
sig að stórkanslara. Þegar til Kaupmanna-
hafnar kom var nefnd sett á laggimar til
að meta tillögur Juels. Niðurstaða hennar
varð sú að tillögur Juels væra ekki raunhæf-
ar og þeim hafnað.
Tillögumar miðuðu allar að því að leggja
nýjar álögur á norsku þjóðina. Talað var
um fiskitíund og sitthvað fleira sem hefði
orðið þungbær byrði fyrir Norðmenn. Sjálf-
ur sótti Juel um að vera „Rigs-, General-
eða Oberinspektör“ í Noregi. Það rigndi
nýjum tillögum yfir konung frá hendi hans.
Sumar fékk hann konungi sjálfur, aðrar
fóra um hendur nefndarmanna. Hér var
talað um nauðungarlán, eignarhald á dán-
arbúum og jafnvel átthagafjötra.
Um þetta leyti geisaði mannskæð sótt í
Kaupmannahöfn og tafði fyrir gangi mála
því að allir vildu flýja pestina. Til að gera
það barst Juel kærkomið tilefni upp í hend-
umar því að honum var á hendur falið að
taka sér ferð á hendur suður um álfuna og
kynna sér málmvinnslu og námugröft. Hann
þekkti raunar næsta lítið til þeirra hluta
áður en þetta varð. Nú fór hann um Þýska-
land, Bæheim og allt til Ungveijalands og
sendi jafnóðum frá sér ýmsar tillögur, enda
hafði honum verið heitið embætti „Ober-
bergmesters" í Suður-Noregi. Sú ákvörðun
breyttist meðan á ferðum hans stóð því að
nú var hann gerður að amtmanni í Lista-
og Mandalsamti. Með það veitingarbréf í
vasanum sneri hann aftur til Noregs. Juel
settist að í Kristjánssandi. Auk amtmanns
vora þar fyrir biskup og stiftamtmaður.
Hann var ekki fyrr sestur í embætti amt-
manns en hann lenti í illvígum bréfaskiptum
við stiftamtmann út af misnotkun embættis-
valds og nokkur þverbrestur þótti á því að
hann kynni alla kurteisi þegar um heimsókn-
ir höfðingja var að ræða. Af þessu þrútnuðu
deilur og urðu af hjaðningavíg sem enduðu
með því að Juel var vikið úr starfi í hálft
annað ár frá júnímánuði 1713 að telja.
Hann færði aðsetur sitt að Húsabæ á Lista
og gekk í heilagt hjónaband í Fanekirkju
nálægt Björgvin árið 1716. Kona hans hét
Cecilia Catharina Schröder. Hjónaband
þeirra var skammvinnt því að hún andaðist
í Kaupmannahöfn í septemberlok 1720.
Ekki breyttist skaplyndi Juels við hjóna-
bandið. Hann var endanlega settur af 25.
april 1718 vegna tollsvikamáls og óviður-
kvæmilegs orðalags í bréfum sínum til
rentukammers og annarra sem yfir hann
vora settir.
VALDABRÖLTÁ
Norðurlöndum
Áður en lengra er haldið er rétt að staldra
við og glöggva sig lítillega á því sem hafði
gerst í umheiminum síðustu áratugina.
Norðurlönd skiptust í tvö ríki sem kalla
mátti stórveldi. I dansk-norska konungsrík-
inu var Friðrik IV. einvaldskonungur. Hann
kom til valda árið 1699 og ríkti til 1730. í
Svíþjóð var Karl XII. konungur 1697-1718.
Hann var ekki fyrr kominn til valda en
honum laust saman við nágranna sinn í
austri og Danakonungur fór ekki varhluta
af styijöldinni frekar en oft áður. Höfuðand-
stæðingur Karls XII. var Pétur mikli Rússa-
keisari, einn af mikilmennum sinnar samt-
íðar. í upphafi bar Karl XII. hærra hlut,
en eftir ósigurinn við Poltava 1709 snerist
hamingjan með þeim og svo lauk að Eystra-
saltsveldi Svía gekk Karli XII. úr greipum
og féll í hendur Rússa. Til að bæta sér upp
missinn tók Svíakonungur þá ákvörðun að
taka Noreg af Dönum. Styijaldargæfan
reyndist honum enn sem fyrr hverful.
Sænska ríkið var orðið örmagna og fjármál
þess í kaldakoli og þjóðin stundi undan álög-
unum sem styijaldarreksturinn hafði í för
með sér. Enn þann dag veit enginn hver
hleypti af skotinu sem varð Karli XII að.
bana við Frederiksten árið 1718. Þegar
hann var fallinn voru hafnar friðarviðræður
og um 1720 var friður saminn eftir að geng-