Lesbók Morgunblaðsins - 01.12.1990, Page 5

handlegg svo að hann varð að hætta við
öll áform um að verða konsertfiðluleikari.
En þá hafði hann þegar hafið nám í hljóm-
sveitarstjórn. Hann fór brátt að leysa David
af sem stjórnandi hljómsveitar skólans og
sveiflaði sprotanum af svo miklu öryggi að
bæði nemendur og kennarar undu glaðir
við. Mestan tíma notaði hann þó til eigin
tónsmíða.
Sveinsstykki hans sem tónsmiðs var
strengjakvartett op. 1. Hann var frumflutt-
ur á opinberum próftónleikum í Gewand-
haus árið 1865.
Síðan komu stórvirkin eitt af öðru: hinn
frábæri strengjaoktett, sem í listfengi má
jafna við oktett Mendelssohns; fyrsta sinfón-
ían sem bar nafnið hans út í hinn stóra
heim, sú sama og Grieg varð svo frá sér
numinn yfir að hann bannaði flutning á sinni
eigin sinfóníu; og loks strengjakvintettinn
sem danska tónskáldið Fini Henriques sagði
að hefði aðeins einn galla, nefnilega þann
að hann væri ekki kvartett, enda hefðu þá
allir kvarttetthópar veraldarinnar keppst um
að spila hann!
S JÁLFSTÆÐUR LlSTAMAÐUR
Johan Svendsen yfirgaf Tónlistarháskól-
ann vorið 1867. Þá var hann þegar orðinn
alvanur í sinni list. Seinna um sumarið hélt
hann sína fyrstu tónleika í Kristianíu. Aldr-
ei fyrr hafði þar heyrst jafn hljómmikill
tónlistarflutningur undir jafn framúrskar-
ándi og andríkri stjórn. Hér var gefið for-
dæmi sem sporgöngumenn urðu að miða
sig við. Á þessum tónleikum heyrði Grieg
fyrstu sinfóníu Svendsens í fyrsta sinn.
Vorið 1868 hélt Svendsen til Parísar, þar
sem hann átti erfið ár. Þar skrifaði hann
fiðlukonsertinn sem gagnrýnendur kölluðu
„sinfóníu með öllu“. Þegar hann kom aftur
til Leipzig skrifaði hann sellókonsert sem
ekki reyndist falla gagnrýnendum sérleg vel
í geð.
Sumarið 1871 fór Svendsen til Banda-
ríkjanna og kvæntist Söruh Levett en hjóna-
bandssælan entist aðeins í fáein ár. Þau
skildu þó ekki fyrr en 1901 og þá gat Jo-
han loks kvænst Juliette Haase, ballettdans-
mær frá Kaupmannahöfn, en þau áttu þá
þegar saman þijú börn.
Með verkunum „Sigurði Slembi" og
„Karnivali í París“ fetaði Svendsen sig inn
á nýjar brautir, það er að segja í átt til
prógrammtónlistar sem hefur að markmiði
að lýsa einu einstöku atviki. Á eftir þessum
verkum fylgdu fleiri mikil verk í sama anda:
„Zorahayda“, „Norsk kunstnerkarneval" og
„Rómeó og Júlía“, sem öfluðu honum enn
meiri vinsælda. Á þessum tíma var hann
aftur staddur í Kristianíu, þar sem hann á
árunum 1872-77, í fyrstu ásamt Grieg, var
í forsvari fyrir og stjórnaði hljómsveit Tón-
listarsamtakanna. Þetta tímabil var blóma-
skeið í norskri hljómsveitartónlist. Svendsen
kom Kristianíu-hljómsveitinni á ótrúlegt
flug. Á þessum árum skrifaði hann einnig
hina ljómandi „Hátíðarpólónesu", hina stór-
brotnu aðra sinfóníu sína og fjórar litríkar
norskar rapsódíur. í þeim má greina áhrif
frá píanórapsódíum Liszts, en Svendsen
setur hér fram glæsileg tilbrigði við þjóðlög
sem haldið hafa ferskleika sínum fram á
þénnan dag.
Árið 1874 fengu þeir Svendsen og Grieg
tónskáldalaun frá norska ríkinu.
Þremur árum síðar hélt Johan enn utan
og nú til að dvelja fjarri ættlandinu í þijú
ár. Leiðin Iá til Þýskalands, Ítalíu, Frakk-
lands og Englands. Einkum hreifst hann
af París, „elskulegasta bletti jarðarinnar",
og þar skrifaði hann m.a. allmargar rómöns-
ur. Hann snéri aftur til Kristianíu sumarið
1880 og hóf borgarhljómsveitina enn á mik-
ið flug. Ári síðar skrifaði hann sitt fræg-
asta verk, „Fiðlurómönsuna“, sem orðið
hefur óhemjuvinsæl.
En Kristianía var lítil borg og þröngt um
andans menn. Því var það að Johan Svend-
sen tók tilboði um að gerast hljómsveitar-
stjóri Konunglega leikhússins í Kaupmanna-
höfn — en eftir nokkurt hik þó. Þá missti
Noregur einn sinna mestu sona.
TlL KÓNGSINS KAUPINHAFN
Svendsen átti eftir að vinna mikið starf
fyrir danska tónlist, einkum á vegum Kon-
unglega leikhússins. Þar fékk hann tæki
færi til að koma tónlistinni á legg, honum
var sérlega umhugað um að flytja ný dönsk
verk óg hann lagði mikla áherslu á verk
Wagriers og Verdis. Ekki síður nutu hljóm-
sveitartónleikar hans virðingar, en það var
eitt fyrsta verk hans hjá Konunglega að
efna til slíkra tónleika. Á þessum tónleikum
voru flutt samtímaverk, aðallega rússnesk
eftir því sem þau bárust, en áherslan var þó
á klassískum 'verkum. Tónlist Svendsens
sjálfs var einnig oft á efnisskránni. En auk
starfsins í Kaupmannahöfn, ferðaðist hann
víða um álfu og stjórnaði hljómsveitum, alls
staðar við stórgóðar viðtökur gagnrýnenda.
Hann var álitinn einn mesti hljómsveitar-
stjóri síns tíma. Honum baúðst að taka við
Fílharmóníusveit New York-borgar og
Metrópólítan-óperunni en hafnaði hvoru
tveggja. Hann vildi vera í Kaupmannahöfn.
En svo undarlegt sem það kann að virðast,
vildi hann aldrei gerast danskur ríkisborg-
ari þrátt fyrir að það kæmi niður á rétti
hans til eftirlauna síðar. í hjarta sér var
hann og vildi vera Norðmaður.
Illu heilli varð hið krefjandi starf hans í
Danmörku til þess að hann hætti nánast
með öllu að semja tónlist. Síðustu 28 ár
ævi sinnar samdi hann einungis örfá, frem-
ur lítilvæg verk. Vafalaust er rétt sem hann
sagði sjálfur, að helsta ástæða þessara litlu
afkasta við tónsmíðarnar, væri afar erfitt
og tímafrekt starf hans sem hljómsveitar-
stjóri Konunglega leikhússins. Það verður
heldur ekki litið fram hjá því að hann lifði
heldur óreiðusömu lífí og hefur það eflaust
ekki orðið honum hvatning til sköpunar-
starfa. Alltof fijálsleg umgengni við sterka
drykki vann loks á heilsu hans og síðustu
ár sín mætti hann miklu andstreymi.
Johan Svendsen er tónskáld með sterkt
svipmót. Honum tekst að sameina klassíska
formgerð og hljómaveröld rómantíkurinnar
og sýnir um leið einstæða tilfinningu fyrir
þjóðlegum arfi. Tónlistin er litrík og hátíðleg
— meira að segja í moll er eins og brosandi
dúr liggi í leyni. Útsetningar hans eru und-
antekningarlaust fyrsta flokks. Verk
Svendsens eiga sannarlega skilið að vera
dregin fram í dagsljósið á ný því þau hafa •
mikið að gefa okkur sem nú lifum.
VlÐBÆTIR: SVENDSEN
Á ÍSLANDI
í bók sinni um Johan Svendsen greina
höfundarnir, Finn Benestad og Dag Schjeld-
erup-Ebbe, frá íslandsferð Johans Svend-
sens sem hann fór sumarið 1867. Með í för
var vinur hans, Heinrich Brockhaus, bókaút-
gefandi í Leipzig, sem einnig var mikill
áhugamaður um tónlist og í mægðum við
sjálfan Richard Wagner. Báðir héldu þeir
félagar dagbækur um ferðir sínar og 1873
gaf Brockhaus ferðalýsingar sínar út á bók.
„Próf-tónleikarnir við Tónlistarháskólann
í Leipzig voru nýlega afstaðnir," segir
Svendsen í bréfi til föður síns frá Reykjavík,
22. júní 1867, „og var ég farinn að huga
að heimferð hvað úr hvetju; þá fékk Brock-
haus bóksali þá snjöllu flugu í höfuðið að
bjóða mér í ferð til íslands." í dagbók sinni
segir Svendsen frá kynnum sínum af Svein-
birni Sveinbjörnssyni sem þá var 19 ára
guðfræðistúdent. Svendsen þóttist strax sjá
að þarna væri á ferð mikið efni í tónlistar-
mann. Sá þröngi kostur sem Sveinbjörn bjó
við hafði sterk áhrif á Svendsen og greini-
legt er af dagbók hans að margt í aðstæðum
Sveinbjörns minnir hann á eigin æsku. I
dagbókinni segir hann: „Sveinbjörnsson er
19 ára unglingur, sem bæði er greindur vel
og geðþekkur, og af píanóleik hans þótti
mér auðsætt að hann hefði einstaka tónlist-
argáfu. Erfitt var að fá hann til að láta í
ljós skoðanir sínar á ýmsum málefnum og
jafnvel svo mjög að hógværð hans og feimni
jaðra við roluskap. En þetta má efalítið rekja
til hinna mjög svo óheppilegu kringum-
stæðna sem hann býr við. Þessi veslings
ungi maður brennur án efa af löngun til
að komast til tónlistamáms, og er mér sagt
að allur hans hugur standi til þess og einsk-
is annars, en ekki má af verða sökum fá-
tæktar.“ Síðan koma hugleiðingar Svend-
sens — og er greinilegt að hér skrifar hann
af innsæi reynslunnar — um þá ótalmörgu
hæfileikamenn, jafnvel snillinga, sem að-
stæður neyða til að gefa drauma sína upp
á bátinn.
Ekki þarf að tíunda tónlistargáfu Svein-
bjöms fyrir íslendingum enda varð hann
fyrstur íslenskra tónskálda til að vinna sér
nafn heima sem heiman. Meðal þekktustu
verka hans má nefna lagið við Ó, Guð vors
lands, sem hann samdi fyrir þjóðhátíðina
1874, og þá ekki síður Óxar við ána. En
ganga Sveinbjöms að þessum áfanga var
ekki þrautalaus. Höfundar ævisögu Svend-
sens, sem áður vom nefndir, telja líklegt
að einmitt trú Johans Svendsens á hæfíleik-
um Sveinbjörns hafi gert að verkum að
velviljaðir menn með rúman fjárhag töldu
ómaksins vert að styrkja hann til tónlist-
arnáms í Kaupmannahöfn. Seinna komst
hann til Leipzig og var þar undir hand-
leiðslu sama kennara og Svendsen sjálfur
hafði haft í tónsmíðum, Carl Reinecke.
Þannig er ekki ólíklegt að hinn glataði
sonur Noregs hafí reynst heilladijúgur
íslenskri tónlist með nærveru sinni og upp-
örvun einni saman.
Þýðing og viðbætir: Kjartan Árnason
Höfundur er prófessor við Óslóarháskóla.
ODDNÝ KRISTÍN ÓTTARSDÓTTIR
Óðurinn til tunglsins
Það var eina tunglskinsbjarta nótt,
að hugrekkið og draumurinn gengu saman niður að strönd.
Köstuðu af sér skónum í sandinn,
og fundu frelsið hríslast milli tánna.
Eftirlitsblókin með önnum kafnar hlustir yfir útvarpinu.
Ástin söng hjartanu óð,
bar fætur þeirra niður í flæðarmál
og beið þess að aldan færði þeim ævintýri.
Hún heilsaði þeim fagnandi með fangið fullt af óskum,
og er hún hafði kvatt þau með virktum
týndi prinsinn nokkur sprek og kveikti í.
Yfirvaldið sat með höfuðið niðri í bringu
og skar hrúta í dagblaðið sitt.
Og áður en þau sofnuðu í hvors annars örmum
sást vonina bera við himin.
Orrustan við efann
Hún bauð mér góðan dag
en í augunum ómaði bergmál hins helkalda hjarta.
Fyrir eyrum mér;
hlátur þess sem var.
Inni fyrir hliðum efamúranna
húkti einmana sál
sem hræddist það meira en eigin þrár
að hætti hún sér útfyrir þau
þefuðu blóðhundar horfinna drauma uppi flóttaslóðina
og rifu úr henni samviskuna.
Hugleiðing um hatrið
í kaldlyndri þögninni æpa hjörtu hinna hrjáðu,
þegar enginn heyrir til.
Vonir þeirra aðeins fangar eigin ótta
sem verða hungurmorða í hatursins svelti.
Fyrir ásjónum þeirra standa snyrtilegir rakkarnir
steingerðir í sporin,
staðráðnir í að þegja af sér syndina.
Vaða, hundtryggir herra sínum,
í hvítum lygum og vindlareyk.
En innst í hvelfingunni bíður búkmikla hetjan
með fuglshjartað hefndar þess sem koma skal.
Höfundur er ung stúlká í Reykjavík.
GUÐBERGUR AÐALSTEINSSON
Ég sný höfðinu hægt
Ég geng eftir æðasprungunni gangstéttinni
skotra augunum yfir háan kirkjugarðsvegginn
á þig þar sem þú liggur í moldinni
í sparifötunum
með ágætt útsýni uppí loftið
og ég veil að við eigum aldrei eftir
að ganga saman eftir þessari stétt
Inní mig smýgur sár söknuður
líkt og spjót
Um himinhvolfið sveiflast byggingarkranar
hálslangar risaeðlur
með stálhjarta
og brostin augu þín
fylla daga mína
kaldri mold
Það er laugardagsmorgunn
vindurinn ýlfrar hann vælir
öskrar og æpir
en fer sér þó hægt
eins og ellilífeyrisþegi
með króníska gigt
ég stend við eldhúsgluggann
bíð þess að bakaríið á horninu opni
eða rafhlaðan við hjartað bili
allt minnir
áþig
Kaffikannan spýtir þungum svörtum vökva
inní nývaknaðar æðar dagsins
Það mun vora á ný
segja smáfuglarnir
sem sitja þétt saman uppá
hrímuðum loftnetsgreiðum húsanna
blóm munu bijóta sér leið
upp við húsveggi
dauðinn er sígrænt tré
Spikfeitur svartur köttur
glottir í bakgarði
Ég sný höfðinu hægt
heyri að þú byltir þér
í heitu höfði mínu
nefnir nafn mitt
Höfundur er rithöfundur í Reykjavík.
LESBÓK MORGUNBLAÐSINS 1. DESEMBER 1990 5