Lesbók Morgunblaðsins - 12.01.1991, Blaðsíða 3

Lesbók Morgunblaðsins - 12.01.1991, Blaðsíða 3
LESBOK m @ @ m n ® b a @ u a n ® Útgefandi: Hf. Árvakur, Reykjavík. Framkvstj.: Haraldur Sveinsson. Ritstjór- ar: Matthías Johannessen, Styrmir Gunn- arsson. Aðstoðarritstjóri: Björn Bjarna- son. Ritstjórnarfulltr.: Gísli Sigurðsson. Ritstjórn: Aðalstraeti 6. Sími 691100. Forsíðan Menningin er tiltölulega nýtt fyrirbæri í sögu mannkynsins. Hún spratt upp í Mesópótamíu, þegar sú staða kom upp, að menn gátu framleitt meiri mat en þeir gátu torgað og til urðu birgðir, sem hægt var að selja. Það var fyrsta kapítalið í veröldinni og kaupmaður- inn varð af eðlilegum ástæðum upphafsmaður menn- ingarinnar. Um þetta skrifar Gunnar Dal. Þristurinn Nýja 300-línan frá BMW hefur verið kynnt blaða- mönnum og Lesbókin leit á hann og reynsluók hon- um í Suður Frakklandi í desember. Þessa bíls hefur verið beðið með talsverðri eftirvæntingu og má í fáum orðum segja, að hann standi vel undir öllum væntingum. Myndin er af nýju málverki eftir Hallgrím Helga- son, málara og rithöfund og er á sýningu hans á Kjarvalsstöðum, sem opnuð verður í dag. Myndin heitir „Módel nr. 13“ og er frá 1986. Fúlgur fjár eru nú greiddar fyrir verk einstakra málara úr listasögunni og hafa Japanir sprengt verðlagið upp- úr öllu valdi. Þetta hefur orðið til þess m.a. að fræg listasöfn eru lögst i brask og t.d. hefur Nútímalista- safnið í New York selt frá sér sjö verk nafnfrægra meistara til þess að eignast eina mynd eftir van Gogh. Um þetta skrifar Hannes Sigurðsson listfræð- ingur í New York. KOLBEINN TUMASON Heyr, himna smiðr Heyr, himna smiðr, hvers skáldið biðr, komi mjúk til mín miskunnin þín. Því heit eg á þig, þú hefur skaptan mig; eg er þrællinn þinn, þú ert Drottinn minn. Guð, heit eg á þig, að þú græðir mig, minnst, mildingr, mín, mest þurfum þín. Ryð þú, röðla gramr, ríklyndr og framr, hölds hverri sorg úr hjarta-borg. Gæt, mildingr, mín, mest þurfum þín, helzt hverja stund á hölda grund. Set, meyjar mögr, máls efni fögr, öll er hjálp af þér, í hjarta mér. Kolbeinn Tumason, f. um 1173, var Skagfirðingur og einn hinna kappsfullu höfðingja á Sturlungaöld. Hann átti mest- an þátt í að koma Guðmundi góða í biskupsstól á Hólum og lenti síðan í harðri andstöðu við hann, sem náði há- marki í Víðinesbardaga 1208, þar sem Kolbeinn fékk ban- .vænan stein í höfuðið eins og sjónvarpsáhorfendur sáu í mynd um Guðmund góða um jólin. B B HVAR ER BÚRKÍNA FASÓ? Gamall kunningi barst inn á borð til mín í svartasta skammdeginu: „Alman- ak fýrir Island 1991“, 155. árgangur og útgef- ið af Háskóla Islands. Þetta er elzta rit, sem útgefið er hér á landi að Skími einum frátöldum. Því er oft ruglað saman við Þjóðvinafélagsalmanak, sem er hliðstætt en yngra; nýtir sumt úr almanaki Háskólans, en bætir síðan öðru efni við. Jón Sigurðsson forseti lét taka upp latneskt letur á „íslandsalmanakinu" árið 1849; áður hafði það verið prentað með gotnesku letri. Segja má að formið sé að mestu óbreytt síðan 1861. Aftan við hvern mánaðardag er getið um messur og aftan við hvem sunnu- dag er tilvísun í Nýja Testamentið. Þar geta menn séð guðspjall dagsins og stendur til- að mynda aftan við sunnudaginn 13. jan- úar: „Þegar Jesús var tólf ára. Lúk. 2“. Þessi fyrsti sunnudagur eftir þrettánda heit- ir raunar Geisladagur og af öðru markverðu framundan má nefna, að nýtt tungl - þorra- tungl - kviknar á þriðjudaginn, en á fimmtu- daginn er Antóníusmessa. Á öðrum sunnu- degi eftir þrettánda er síðan Bænadagur að vetri og síðar í þeirri viku eru Agnesar- messa og Vincentínusarmessa. Þorri byrjar . svo á Pálsmessunni þann 25. og tveimur dögum seinna hefst níuviknafastan. I næsta mánuði sjáum við, að vetrarvertíð hefst þann 4. og að dagana 11.-13. er þrenn- ingin Bolludagur, Sprengidagur og Öskudag- ur, sem verða væntanlega haldnir hátíðlegir á sinn hátt. Og um það leyti er skammdeg- inu lýkur, 10. febrúar, hefst Langafastan. Þetta þykja trúlega undarleg og kannski óþörf fræði á tölvuöldinni. Þama er tímatal, sem almennt er ekki notað lengur; samt er óþarft að láta það týnast og gleymast. Okk- ur er ekki lengur tamt að segja eitthvað hafa gerst á öðrum sunnudegi í föstu, eða 15. viku sumars. Við flytjum ekki lengur búferlum í fardögum; vinnuhjúaskildaginn er fyrir löngu búinn að glata hlutverki sínu og það er óvíst að stór hluti landsmanna hafi Höfuðdaginn á hreinu. Það gera bænd- ur þó ennþá, einkum á Suðurlandi, þar sem ævinlega er vonast eftir betri tíð eftir Höfuð- dag, ef ekki. hefur stytt upp allt sumarið. Kannski er mjög ofsagt að allir landsmenn viti hvenær Jónsmessan er; ég ætla þó að hún sé miklu betur þekkt en aðrir messudag- ar dýrlinga, svo kyrfilega sem hún hefur orðið samofin sólstöðunum. í almanaki Háskólans er að auki margv- íslegur fróðleikur, til að mynda mánaðarlegt yfirlit um stöðu björtustu reikistjarnanna. Um þá stöðu í janúar segir svo: „Júpíter er bjartasta stjarnan á nætur- himninum. í bytjun mánaðar kemur hann upp nokkru eftir að dimmt er orðið í Reykjavík en í mánaðarlok er hann á lofti alla nóttina. Hann er þá í gagnstöðu við sól og í hásuðri á miðnætti, hátt á lofti. Júpíter er í krabbamerki. Mars er kvöldstjama á austurhimni þegar dimmir og sest fyrir birt- ingu. I byijun mánaðar er hann nærri því eins bjartur og bjartasta fastastjarnan (Síríus), en þegar á mánuðinn líður dofnar hann talsvert. Mars er í nautsmerki og þekk- ist á rauða litnum. Venus er kvöldstjarna, mjög lágt í suð-suðvestri við sóalrlag í Reykjavík. Hún er að fjarlægjast sól og hækkar smám saman á lofti.“ Um Vetrarbrautina, sem er okkar sýsla í alheiminum, segir almanakið, að þar séu hundrað þúsund milljónir stjarna. Stendur í einhveijum að ná utanum slíka tölu? Þetta er sandur af stjörnum, en ekki eru þær beinlínis að rekast hver á aðra, því meðalfjar- lægðin milli þeirra er 5 ljósár. Breiddin á þessari sýslu okkar er talin vera 100 þúsund ljósár og sólin okkar er frekar vel í sveit sett, aðeins 28 þúsund ljósár frá miðjunni. Ef aftur á móti má líkja vetrarbrautunum við lönd í alheiminum, þá upplýsir almanak- ið, að meðalijarlægð milli vetrarbrauta er 5 ljósár. Þarna er nóg pl£ss. Fjarlægðin til endimarka hins sýnilega heims er talin vera 15 þúsund milljónir ljósár og löndin, ef segja má svo, vet.rarbrautirnar í hinum sýnilega heimi, eru 100 þúsund milljónir. Með þá tölu í huga fmnst kannski einhveijum, að líf hljóti að vera til víðar en á Jörðinni, þessari agnar-pínu ögn í alheiminum. Snúum okkur þá að þessari agnarögn okkar, Jörðinni. Almanak Háskólans birtir skrá yfír sjálfsæð ríki í heiminum og ber þau saman við stærð íslands og mannfjölda þar saman við fjölda íslendinga. Eins og sakir standa eru 170 sjálfstæð ríki í heimin- um. Sagt er stundum að þessi heimur verði sífellt minni og minni; það er jafnvel talað um heimsþorpið. Þrátt fyrir gífurlegt upplýs- ingastreymi og stöðugan fréttaflutning í blöðum og ljósvakamiðlum, láta nöfnin á stórum hluta þessara ríkja svo ókunnuglega í eyrum, að líklega komast þau aldrei í frétt- ir. Þar gerist víst ekki neitt sem þykir mark- vert. Það kemur á óvart hve mörg sjálfstæð smáríki eru í heiminum; svo lítil, að 24 þeirra eru fámennari en ísland. Flest þeirra eru á eyjum í Kyrrahafi eða Karíbahafi og raunar hef ég ekki hugmynd um hvar dvergríkin Túvaleyjar og Nárú eru; þau deila með sér þeim heiðri að vera næst fámenn- ustu ríki heimsins með íbúatölu uppá 10-12 þúsund. Fámennasta ríki heimsins er hins- vegar á Samóaeyjum vestri, þar sem rnann- fjöldinn er um 8 þúsund. Vestmannaeyingar gætu þessvegna farið að athuga sinn gang. Við erum viðkvæmir fyrir þvi íslendingar, þegar við hittum fólk erlendis, sem hreinlega hefur ekki hugmynd um hvar þetta land okkar er á hnettinum. Sámt vitum við trú- lega ekki mjög mikið um þessi liðlega 20 smáríki, sem eiga það sameiginlegt að telja 255 þúsund íbúa og þaðan af færri. Næst okkur í Evrópu eru Liechtenstein, Mónakó, Andorra og San Marínó, öll mun fámennari en ísland, að ekki sé nú talað um Páfaríkið í Róm. Þessi nöfn þekkjum við þó. En það versnar í því þegar nefndar eru til sögunnar Vanúatúeyjar, Antigúa og Berbúda, St. Kri- stófer og Nevis, Seysjelleyjar, St. Lúsía, St. Vinsent og Grenadíneyjar, Brúnei og Belís. Allt eru þetta þó sjálfstæð ríki. Mér finnst líka lítið fara fyrir landafræði- kunnáttunni hjá þessum Lesbókarskrifara þegar litið er á nöfnin á höfuðborgum - og það í löndum með tugi milljóna íbúa. í ríkinu Búrkína Fasó, sem er nærri þrisvar sinnum stærra en ísland og með meira en þrítug- falda íbúatölu er höfuðborgin Óagadógó. Hefur einhver heyrt hana nefnda? Vopnaður nýju alfræðiorðabókinni réðist ég í að gá að þessu landi og þar var úpplýst að fram til 1984 hét það Efri Volta og er landlukt ríki suður af eyðimörkinni Sahara. Veröldin breytist hratt og gömul landa- fræðikunnátta verður utangátta. Hvað vitum við til dæmis um höfuðborgina Bújúmbúra í Búrúndí, Timfú í Bútan, Maserú í Lesótó, Nóaksjott í Máritaníu, Paramaribó í Súrínam, Núkúalófa á Tongaeyjum og Teg- úsígalpa í Hondúras? Eru þetta ekki álíka ókunnir staðir og Proxima Centauri í Mann- fáki, Barnard í Naðuivalda, Lalande í Stóra- birni og Síríus í Stórahundi; allt fastastjörn- ur, sem eiga þó að heita nálægar samkvæmt almananakinu? Svona lætur þetta yfirlætislausa almanak Háskólans mann komast að raun um hvað vitneskjan nær skammt og að allt þetta hjal um heiminn sem sífellt minnkandi þorp er bara belgingur og hlekking. Áður en ég las almanakið hafði ég nokkurnveginn á hreinu hvað einn metri er; svona sæmilega stórt skref, eða 100 sentimetrar á tommustokk. En það er nú eitthvað annað. Einn metri er sú vegalengd, sem ljósið fer á 1/299 792 458 hluta úr sekúndu í lofttóniu nlmi og hananú! GÍSLI SIGURÐSSON LESBÓK MORGUNBLAÐSINS 12. JANÚAR 1991 3

x

Lesbók Morgunblaðsins

Beinir tenglar

Ef þú vilt tengja á þennan titil, vinsamlegast notaðu þessa tengla:

Tengja á þennan titil: Lesbók Morgunblaðsins
https://timarit.is/publication/288

Tengja á þetta tölublað:

Tengja á þessa síðu:

Tengja á þessa grein:

Vinsamlegast ekki tengja beint á myndir eða PDF skjöl á Tímarit.is þar sem slíkar slóðir geta breyst án fyrirvara. Notið slóðirnar hér fyrir ofan til að tengja á vefinn.