Lesbók Morgunblaðsins - 23.02.1991, Blaðsíða 5

Úr „Sigiirði drekabana ", 1989, sem
byggð er á sögu frá fornöld. Leikstjór-
ar: Knut W. Jorfald og LARS Rasmuss-
en.
ið náttúruna fyrir næstum ekki neitt, ókeyp-
is sviðsmynd gerða af örlátum leikmynda-
smið með gott auga fyrir hinu dramatíska í
íbjúgum línum og snörpum umskiptum. í
norrænum kvikmyndum er traust hefð fyrir
„landslagsmálverkinu", Svíar hafa þó alltaf
verið meira vakandi fyrir þessu atriði en
Norðmenn, sem löngum hafa ofdekraðir ver-
ið hvað varðar náttúrufegurð og því augljós-
lega slegið nokkurri blindu. Norskir kvik-
myndatökumenn, sem nú eru meðal þeirra
færustu í heiminum, hafa kannski ekki verið
nógu duglegir við að nýta sér þá tjáningu
sem náttúran hefur í sér fólgna, líkt og snili-
ingurinn Edvard Munch gerði. Það er frekar
að maður sjái vísanir í hefðbundnari málara
en það má eflaust rekja til þess að bæði
málari og myndatökumaður eru á höttunum
eftir sama náttúrulega myndefninu.
Norðmenn eru bundnir náttúrunni einhvers
konar galdraböndum og láta gjarna heillast
af öllu sem telst einfalt og upprunalegt —
en ekki síður óblíðri veðráttu. Eitt hið furðu-
legasta í fari þessarar þjóðar er árviss
pílagrímsferð til fjalla um hverja páska. Þeg-
ar snjó tekur loks upp vilja Norðmenn meira
af honum og flykkjast uppá fjöll. Samsvörun-
in sem sjá má milli náttúrufars og skapgerð-
ar, og ekkert síður þegar náttúran er
grimmúðleg og skapsmunir eftir því þungir
og menn lokaðir inni í dapurleika sínum.
Ellegar þegar þeir há hetjulega baráttu við
veðurofsa og ördeyðu til lands og sjávar —
eða bágborið efnahagsástand.
Á alþjóðavettvangi njóta norskar kvik-
myndir mestrar athygli þegar af þeim stafar
ævintýraljóma, endurskini frægra landkönn-
uða eins og Roalds Amundsens eða Fridtjofs
Nansens. Það er kannski dæmigert að eini
Óskarinn sem Norðmenn hafa fengið var
fyrir myndina um siglingu Kon-Tikis yfir
Kyrrahafið. í vissum skilningi má því segja
að Thor Heyerdahl hafi siglt í kjölfar Nans-
ens meðan öldurnar hvolfdust yfir flekann
líkt og hann væri á miðunum út af Noregi.
Það er svo ailt annar handleggur að styttan
skuli hafa endað í Svíþjóð enda er það fram-
leiðandinn en ekki leikstjórinn sem fær að
geyma hana. Það vildi bara svo til að það
var Svíi sem þorði að veðja á Heyerdahl,
þótt sárt sé til þess að hugsa eftir á fyrir
stolta þjóð eins og þá norsku.
Sautján árum eftir þetta var norsk mynd
enn tilnefnd til Óskarsverðlauna, þegar Arne
Skouen lagði fram sín Níu líf, en varð að láta
í minni pokann fyrir þeim mikla Fellini. Níu
líf er ein þeirra mynda sem segja frá barát-
tunni við höfuðskepnurnar. Hún gerist á
striðsárunum og greinir frá hermanni sem
settur er í land á strönd Norður-Noregs og
berst gegnum brim og skafla, yfir fjöll, móti
lemjandi stórhríð alla leið til Svíþjóðar.
Það voru líka nyrstu héruð Noregs — og
frumbyggjar þeirra — sem urðu tilefni næstu
útnefningar rúmum þijátíu árum síðar. Og
Leiðsögumaðurinn er ekki síður en Níu líf
fleytifullur af hasar og áhættuatriðum, en
þar er þó fyrst og fremst að finna ákaflega
mannlega þrautseigju, næstum hetjulega í
útfærslu sinni. Og myndavélarauga sem
gælir við náttúruna í öllu hennar veldi.
Maður hefði haldið að víkingatíminn, með
öllum sínum köppum og bægslagangi og
meitluðu orðræðu, væri upplagt efni fyrir
kvikmyndir handa áhorfendum út um heim,
fólki sem helst vill sjá soldið af blóði án þess
að þurfa að velta of mikið fyrir sér sálfræði-
legum, að ekki sé talað um heimspekilegum
ástæðum atburðanna. En víkingamynd hef-
ur, má segja, aldrei verið gerð í Noregi. Um
miðjan síðasta áratug var reyndar gerð
myndin Dragens fange (Fangi drekans) í
samvinnu við rússneska aðila, og fjallaði hún
um ungan Rússa sem haldið var föngnum í
Noregi. Myndin einkenndist af rússneskri
íhygli og í henni var fullt af haganlega gerð-
um munum og minjum frá söguöld sem
nægði þó ekki til að skapa réttan andblæ
hjá áhorfandanum.
Annars má heita að það sé frátekið fyrir
kvikmyndaverin í Hollywood -að gera svona
myndir enda eru íjármunir ekki af skornum
skammti þar í borg. Þegar til að mynda Kirk
Douglas birtist á vesturströnd Noregs til að
gera mynd sem heitir The Vikings — sem
gerðist raunar 1955 og Tony Curtis var með
í för — þá má sannarlega gera ráð fyrir að
fáránlegustu tímaskekkjur skjóti upp kolli:
Ekki nóg með að víkingar Kirks beri arm-
bandsúr heldur standa nautshorn út úr hjál-
munum þeirra! Nokkuð sem Richard Wagner
fann- upp á til að nota í óperur á síðustu
öld. Vissulega eru til áætlanir um gerð kvik-
mynda sem standa öllu traustari fótum í
sagnfræðinni, en ennþá hefur þó engin þeirra
komist á frumsýningarstigið.
Norskt málsamfélag er ekki ýkja stórt, i
landinu búa aðeins ríflega fjórar milljónir
manna. Erlendur markaður hefur sjaldnast
ginið við norskum kvikmyndum og því hefur
þurft að treysta á innanlandsmarkaðinn í
fjárhagslegu tilliti. Þannig hafa orðið til hjart-
anlega norsk yrkisefni í kvikmyndum — hið
dæmigerða melódrama sem gerist út á landi
með ástarstandi og hnífaslag, svikum og
prettum, svo ekki sé talað um hina eilífu
deilu um ættaróðalið. Eða þá alþýðlegir fars-
ar frá úthverfum stórbæjanna, hugsanlega
með gerð stórborgargleðileiks í huga. En í
Noregi er hvorki að finna aðalsstétt né stór-
borgir svo það hefur ekki verið með öllu laust
við rembing þegar blása átti lífi í viðfangs-
efni af þessu tagi.
Noregur hefur alltaf verið skáldaveldi. Á
hveijum útskaga hefur risið upp skáldjöfur
sem tekur dijúgan þátt í að marka menning-
arstefnu staðarins eða hreinlega mótar sam-
félagið eftir eigin höfði. Kvikmyndin hefur
ekki eignast neinn slíkan jöfur, í henni hefur
löngum verið meira sótt í alþýðuskáldskap
og frásagnarhefð hans; kvikmyndalistin hef-
ur enda mátt þola nokkurt hnútukast og
lítilsvirðingu vegna þessa, þótt kvikmynda-
fræðingar séu nú í óða önn að sýna fram á
óréttmæti slíkra viðhorfa. En þegar svo að
segja innan seilingar eru þvílíkir bógar á rit-
vellinum sem Knut Hamsun, ritfærasti ærsla-
belgur sem hugsast getur, eða alvörumenn
einsog Henrik Ibsen - sem kirfilega sannar
að Noregur ér miklu fremur land hinna alvar-
legu stefnumiða en léttúðarfullra leikja -
þegar slíkir menn eru annars vegar, er vel
skiljanlegt að kvikmyndagerðarmenn finni
til ofurlítillar minnimáttarkenndar. En þá er
vert að minnast þess að sonarsonur Henriks
Ibsens, sem líka var barnabarn annars stór-
skálds frá sama tíma, Bjornstjernes Bjorn-
sons, átti feykigóða og hvatlega innkomu í
norska kvikmyndagerð. Tancred Ibsen, sem
af augljósum ástæðum þurfti að burðast með
viðurnefnið tvöfaldi afastrákurinn og hefur
að líkindum kvalist undan því, kom viða við
á sínum nærfellt fjörutíu ára langa ferli.
Þessi Ibsen gerði gæði alþýðlegar og alvar-
legar myndir, oft með því að kvikmynda
bókmenntaverk, en það hefur löngum verið
algengt í norskri kvikmyndagerð. Raunar
næstum einrátt.
Margir eru þeirrar skoðunar að sagan um
Gjest Baardsen, hinn norska Hróa hött, sé
ein þróttmesta og best heppnaða mynd Norð-
manna fyrr og síðar, þótt hún sé frá því
herrans ári 1939. Þetta stafar ekki eingöngu
af því að undirtónn myndarinnar sé svo ofur-
þjóðlegur sem raun ber vitni - það er að
segja uppreisn einstaklings gegn stórlátum
yfirvöldum og skrifræði - heldur ekki síður
af mildu andrúmslofti sem fagrir sumardagar
laða fram í myndinni, með frískandi vind-
gusti á flöllum uppi. Samtök norskra kvik-
myndagagnrýnenda hafa með leyfi Ibsens
valið að kalla viðurkenningu sína, sem veitt
' er - bæði innlendum og erlendum kvikmynd-
um - á kvikmyndahátíðinni í Haugasundi á
vesturströndinni, eftir söguhetju hans og
nefna Gjest Baadrsen-verðlaunin. Síður en
svo út í bláinn.
Ef tilgreina ætti annan mikilhæfan braut-
ryðjanda yrði það að vera sá hárbeitti penni
á hinu fijálslynda norska Dagblaði, Arne
Skouen, sem á tuttugu ára tímabili frá 1948
gerði sautján kvikmyndir. Auk Níu lífa og
annarra stríðsmynda, vakti hann sérstaka
athygli fyrir myndir í heimildastíl um um-
deild samfélagsleg efni. í myndum sínum
hefur hann aldrei dregið dul á þann tilgang
sinn að vekja upp deilur né heldur hafa
menn getað litið framhjá þeim óvenjugóðu
tökum sem hann hefur á kvikmyndaforminu.
Niðurlag í næstu Lcsbók.
Höfundur er kvikmyndagagnrýnandi Aftenpost-
en í Osló.
LESBÓK MORGUNBLAÐSINS 23. FEBRÚAR 1991
SÖREN ULRIKTHOMSEN
Óttinn
Magnúx Gezzon þýddi
Sprenging í líkamanum
mannvera á bak við augun bankar til að komast út
hjartslátturinn sem flöktir í vindinum
hann, sem sefurdjúpt inni ílíkamanum ogekki erhægt að vekja
hann, sem hefur aldrei sofið en hringsólar um göturnar
allan sólarhringinn
síminn sem hringir, en það er enginn á hinum endanum
síminn að nóttu, að nóttu, að nóttu
borgir úr gleri þar sem allt hverfur við minstu snertingu
hann, sem stendur tímunum saman undir brennheitri sturtunni
handleggurinn, sem lagður er yfir öxlina
og fjarlægður aftur
og fjarlægður aftur
draumurinn, sem heldur áfram inn ídaginn, dreifist ogseytlar
um allar sekúndur
dagurinn, sem veltist og molnar í draumnum, hraði brotanna
yfir svefnhimnuna
hann gnýr höndum sér til hita
hann slær lit á hörundið
styður sig við borðið og vegginn og sundlar óendanlega
höfuðið sem snýst hægt, líkt og það hrapi í þyngdarleysi
tæmist, af orðum:
Þungur Ijóskastari, sem beint er að augunum leysir líkamann
upp í hvítt.
Ég er orðinn of lítill
fyrir líf mitt
Ég er orðinn of lítill fyrir líf mitt,
og það of smátt fyrir mig.
Frá götunni og liðnum árum
berst djöfullegur hávaði.
Líf mitt er of fyrirferðarmikið
það rúmast ekki lengur í herberginu.
í hvert sinn sem ég lít út um gluggann
sekkur miðborgin dýpra í grænt grænt haf.
Ég er þreyttur á fádæma fögrum söngvum
silfraðrar tungu minnar,
ég þrái voldugri,
nærri óheyranlega
tónlist.
Gegnum rifuna milli tveggja sólarhringa
mun ég hrópa leyndarmál að sjálfum mér
en þögnin fellur líkt og öxi
og skiptir henni
í nærri ekkert og næstum allt
of mikið.
Sören Ulrik Thomsén er fæddur árið 1956 og er í framvarðasveit danskra Ijóðskálda í
dag. Hann gaf út sína fyrstu bók árið 1981 og ber hún nafnið City Slang. Ljóðin vöktu
strax mikla athygli svo og þær bækur sem á eftir fylgdu: Ukendt under den samme
máne, 1982; Nye digte, 1987 og Mit lys brænder, 1985. Sú bók fjallar um nýja strauma '
í danskri Ijóðlist. Fyrir þá sem vilja kynna sér bakgrunn Sören Ulrik Thomsen og ann-
arra skálda af hans kynslóð bendi ég á Tening 9. hefti 1990. M.G.
Þýðandinn er Ijóðskáld og nýjasta bók hans heitir Ljóð, útg. 1988.
GUNNAREKELÖV
(IMafnlaust Ijóð)
Pjetur Hafstein Lárusson þýddi
Ég minnist, ég minnist en nafn þitt meðal guða
og sem ég minnist er mér hulið.
læðist að mér grunur Get aðeins lotið höfði
læðist að mér grunur líkt og strá að hausti.
um örlög mín, líf mitt,
mitt fyrra líf, Frost, þú hvíta,
líf mitt að þessu afstöðnu, sindrandi frost
svo lík og þó — taktu mig nú!
svo frábrugðin. Að stöngull og blöð stirðni
kristallist
Guð, guð minn, og bresta undan vindum
óþekkti guð, og troðast undir ókunnugum fótum.
þú sem býrð í örlögum mínum! Þú sindrandi frost,
Þekkti ég nafn þitt taktu mig, ó stjörnunótt!
skyldi ég vissulega dýrka þig
Höfundurinn f. 1907, d. 1968, er eitt af kunnustu Ijóðskáldum Svía á þessari öld og átti saeti
um tima i sænsku akademíunni. Ljóðið er úr nýrri Ijóðabók „Þvi nóttin kemur" og er með
Ijpðum eftir Ekelöv, þýddum á íslenzku af Pjétri Hafsteini Lárussyni rithöfundi.